IB ESS Sınavlarında En Sık Çıkan Command Term’ler (2026 First Assessment)

IB ESS öğrencisiysen, şu an kafanda muhtemelen aynı soru dönüyor: “İçeriği çalışıyorum ama sınavda niye bu kadar puan kaçırıyorum?” Çoğu zaman sorun bilgi eksikliği değil, command term sorunu.

2026 first assessment ile yeni ESS syllabus devreye giriyor ve komut terimleri, yani sorudaki “Define, Explain, Evaluate” gibi ifadeler, notlarını ve Grade Boundary çizgisini çok net etkiliyor. Komut terimini yanlış okumak, bilgisi gayet iyi olan öğrencilerin bile yarım puan değil, tam puanlar kaybetmesine yol açabiliyor.

Bu yazı tam burada devreye giriyor: IB ESS 2026 sınavlarında en sık karşına çıkacak command term’leri, bu terimlerin senden ne istediğini ve her biri için kullanabileceğin pratik cevap stratejilerini, sade ve uygulanabilir bir dille toplayacağız. Amaç, bir sonraki mock veya gerçek sınavda soruyu görür görmez “Bu tam olarak nasıl cevaplanmalı?” sorusunu netleştirmek.

IB ESS 2026 Sınavlarında Komut Terimleri Neden Bu Kadar Önemli?

Photo by Mikhail Nilov

Komut terimi nedir ve IB ESS sorularında görevi nedir?

Sorudaki içerik kısmı sana “ne” hakkında konuşacağını söyler. Komut terimi ise “nasıl cevaplayacaksın” sorusunun cevabıdır. Bu yüzden komut terimi, sorunun beyni ya da talimat kısmı gibi düşünülebilir.

Örneğin:

• “Define sustainability” sorusu, net ve kısa bir tanım ister.
• “Explain how sustainability can be improved in urban areas” ise sebep, süreç ve sonuç zinciri ister.

Aynı konu, mesela climate change, farklı command term’lerle bambaşka cevap yapıları gerektirir. İçeriği bilmek tek başına yetmez, o içeriği komut teriminin istediği biçimde sunmadığında, examiner cevabını “eksik” görür ve puan kırar.

Kısaca:

• İçerik bilgisi: Hangi kavram, örnek ve süreçleri biliyorsun.
• Komut terimi: Bu bilgiyi ne kadar derin, ne kadar ayrıntılı ve hangi yapıda yazacaksın.

Yeni ESS 2026 syllabus ile komut terimleri nasıl öne çıkıyor?

Yeni IB ESS syllabus (2024’te öğretime başlayıp 2026’da first assessment ile sınanan) soru tarzlarını biraz daha netleştiriyor. Özellikle:

• Paper 1 daha çok data, grafik ve case study odaklı. Burada “Describe”, “Explain”, “Describe and explain”, “Identify” gibi komut terimleri bolca geliyor.
• Paper 2 uzun cevaplı sorular içeriyor. “Discuss”, “Evaluate”, “Compare”, “To what extent” gibi higher-order komut terimleri burada öne çıkıyor.
• Internal Assessment (IA) içinde de “explain”, “justify”, “evaluate” gibi düşünme becerileri rubric’te dolaylı biçimde yer alıyor. Amaç sadece veri toplamak değil, o veriyi anlamlandırmak.

Birçok lise ve üniversite, öğrencilerden beklenen düşünme becerilerini “program of studies” ya da curriculum guide belgelerinde açıkça yazar. Örneğin South Eugene High School curriculum guide içinde de benzer akademik beklentiler tanımlanır. IB, bunu command term listeleriyle çok net yapıyor; sen bu dili ne kadar iyi okursan, ESS’de o kadar rahat ilerlersin.

IB ESS 2026 Sınavlarında En Sık Çıkan Komut Terimleri Hangileri?

Yeni syllabus’a ve örnek sınavlara bakıldığında, ESS’te iki ana grup öne çıkıyor:

• Bilgi ve kavrama odaklı, daha düşük seviye (lower-order) komut terimleri
• Uygulama, analiz ve değerlendirme odaklı, daha yüksek seviye (higher-order) komut terimleri

“Analyse, Justify, Predict, Distinguish” gibi terimler de karşına çıkabilir ama sınavda toplam soru sayısının büyük kısmını aşağıdaki çekirdek grup oluşturur.

Temel bilgi komut terimleri: “Define”, “Identify”, “Outline”, “Describe”

Bu dört terim genelde Paper 1 içinde, ama bazen Paper 2’de de görülür. Puanları az gibi görünür ama toplamda Grade Boundary farkı yaratır.

Define

• Ne ister: Kısa, kesin, textbook tarzı tanım.
• Kafanda canlanacak soru: “Bu terimin net anlamı ne?”
• ESS örneği: “Define sustainability” ya da “Define carrying capacity”. Tanım bir cümle olur, süslü girişler gereksizdir.

Identify

• Ne ister: Göster, seç, adını söyle. Çoğunlukla tablo, grafik veya harita içinde kullanılır.
• Kafanda canlanacak soru: “Hangisi/neresi/kaçı?”
• ESS örneği: Bir nüfus piramidinde en hızlı büyüyen yaş grubunu “Identify” etmeni isteyebilir. Cevap genelde tek ifade olur.

Outline

• Ne ister: Ana hatlarıyla, kısa bir özet. Detaya boğma, ama iskeleti kur.
• Kafanda canlanacak soru: “Bu sürecin ana basamakları neler?”
• ESS örneği: “Outline the process of eutrophication.” Burada tüm kimyasal tepkimeleri yazmak yerine, 3–4 net adım yeterli olur.

Describe

• Ne ister: Ne olduğunu, nasıl göründüğünü, ne kadar arttığını ya da azaldığını anlat. Neden kısmını sorma, sadece “ne” tarafına odaklan.
• Kafanda canlanacak soru: “Burada ne oluyor, tablo bize ne gösteriyor?”
• ESS örneği: Co2 konsantrasyon grafiği verip “Describe the trend shown in the graph” diyebilir. Yıllara göre artış, dalgalanmalar ve genel eğilim üzerinde durursun.

Açıklama ve bağlantı komut terimleri: “Explain” ve “Describe and explain”

Explain
Explain gördüğünde aklından “neden ve nasıl” kelimeleri geçmeli. Sadece olanı söylemek yetmez, sebep ve mekanizmayı göstermen gerekir.

Güçlü bir Explain cevabında genelde:

1. Sebep ya da faktör
2. Süreç, yani ara adımlar
3. Sonuç, yani etkiler

yer alır.

Örnek akış (sera etkisi için):
“Artan greenhouse gas konsantrasyonu, daha fazla uzun dalga radyasyonun atmosferde tutulmasına yol açar, bu da global average temperature değerlerinde artışa neden olur.”

Describe and explain
Bu komut ESS’te, özellikle Paper 1 case study sorularında çok sevilir. Aslında iki iş ister:

1. Önce Describe: Veri ya da durumu tarafsızca anlat.
2. Sonra Explain: Gözlediğin durumu sebep-sonuç ilişkileriyle açıkla.

Kendi kafanda “önce tabloyu sesli okurum, sonra nedenlerini yazarım” gibi bir çerçeve kurmak, bu sorularda puan kaybını azaltır.

Karşılaştırma ve bağlantı kurma: “Compare”

“Compare” sadece “benzerlik” demek değildir. Çoğu zaman hem benzerlik hem farklılık beklenir, ama “Compare and contrast” ile karıştırmamak gerekir.

İyi bir Compare cevabı:

• Aynı özellik üzerinden iki tarafı yan yana koyar.
• “X iken, Y …” kalıbını tekrar tekrar kullanır.
• Parçalı liste yerine bağlantılı cümleler kurar.

ESS’te sık gelen konular:

• Renewable ve non-renewable energy sources
• Farklı waste management stratejileri
• İki farklı ecosystem management yaklaşımı

Kendi cevabını yazarken, zihninde küçük bir iki sütunlu tablo varmış gibi düşünebilirsin. Örneğin: “Solar power, operation sırasında low emissions üretirken, coal-based energy yüksek CO2 emissions ile ilişkilidir.”

Yüksek seviye düşünme gerektiren terimler: “Discuss”, “Evaluate”, “Suggest”

Bu üç komut, özellikle Paper 2 uzun cevapların kalbinde yer alır. Yüksek band notlar için kilit rol oynarlar.

Discuss
Discuss, dengeli bir tartışma ister. Genelde:

• Avantaj ve dezavantaj
• Farklı paydaş bakış açıları (government, local community, NGO, business)
• En sonda hafif ama net bir sonuç

beklenir. Cevabın boyunca hem olumlu hem olumsuz noktaları, gerçekçi ESS örnekleriyle desteklemen gerekir.

Evaluate
Evaluate, kanıta dayalı bir hüküm verme işidir. Senden beklenen:

1. Güçlü yönler ve faydalar
2. Zayıf yönler, riskler, maliyetler
3. Kısa, net bir judgement cümlesi

olur. Örneğin bir plastic bag ban politikasını değerlendirirken, çevresel faydaları, ekonomik etkileri ve sosyal kabulü tartışır, sonra “Overall, this policy is effective but only when combined with…” gibi açık bir kanaat eklersin.

Bu tarz değerlendirme düşüncesi, üniversite seviyesinde de önemli görülür. Örneğin çevre ve sürdürülebilirlik üzerine akademik metinlerde, Princeton University’nin sistemik risk ve sustainability makalesi gibi kaynaklarda da benzer Evaluate tarzı analizler bulursun.

Suggest
Suggest, sadece “aklına geleni yaz” değildir. Mantıklı, gerçekçi, ESS bilgisini kullanan öneriler ister. Önerin:

• Context ile uyumlu
• Ekonomik ve sosyal açıdan biraz düşünülmüş
• Mümkünse kısa bir gerekçe ile desteklenmiş

olmalıdır. Örneğin bir şehirde air pollution azaltmak için “ban all cars” yazmak zayıf bir Suggest cevabıdır, ama “improve public transport network and introduce congestion charges in the city center” gibi bir öneri, daha gerçekçi ve IB tarzına uygundur.

En Sık Çıkan ESS Komut Terimlerine Göre Cevap Stratejileri

Bu bölümde, sınavda kullanabileceğin mini şablonlara odaklanalım. Amaç, soruyu okur okumaz otomatik bir cevap yapısı kurabilmen.

“Define”, “Identify”, “Outline” sorularında hızlı ve net yazma taktikleri

Bu sorular genelde 1–2 puanlık olur ve zaman tuzağına dönüşmemelidir. Bilinçli şekilde kısa tutman gerekir.

• Define için: Tek cümlelik, textbook tadında net tanım yaz. Örnek: “Carrying capacity is the maximum population size of a species that an environment can sustain over time.” Fazla örnek ekleme.
• Identify için: Genellikle tek kelime ya da çok kısa ifade yeterlidir. Liste gibi değil, net hedef atış yap.
• Outline için: 2–3 kısa cümle yaz, her cümle bir basamak ya da ana fikir olsun.

Kendi kendine küçük süre hedefleri koyabilirsin:

• Define: yaklaşık 30–40 saniye
• Identify: 20–30 saniye
• Outline: 1 dakika civarı

Bu sayede fazla zaman harcamaz, daha yüksek puanlı Discuss veya Evaluate sorularına yer açarsın.

“Describe” ve “Explain” sorularında yapıyı doğru kurma

Describe ve Explain, benzer görünse de farklı işler ister.

Describe için kendine şu soruları sor:

• Ne oluyor?
• Nerede oluyor?
• Ne kadar artıyor ya da azalıyor?
• Zaman içinde trend nasıl?

Örneğin bir population growth grafiği verdiğinde, “From 2000 to 2020, the population increased steadily from X to Y, with the fastest growth between 2010 and 2015.” tarzında, net ve ölçülebilir ifadeler kullan.

Explain için üçlü yapı çok iş görür: sebep, süreç, sonuç.

Basit şablon:

1. “One reason for … is …”
2. “This leads to … because …”
3. “As a result, …”

Örneğin eutrophication için:
“Excess use of fertilizers in agriculture increases nitrate and phosphate levels in runoff, this leads to algal blooms in lakes, and as a result, oxygen levels decrease and fish may die.”

Bu tarz üçlü yapıları ESA, greenhouse effect, deforestation gibi her üniteye uygulayıp küçük bir pratik listesi hazırlarsan, sınavda cümle kurmak çok daha kolay olur.

“Discuss” ve “Evaluate” sorularında yüksek not alacak paragraflar yazma

Uzun cevaplarda başarının sırrı içerikten çok yapıdadır. Basit ama etkili bir plan:

• 2 ya da 3 ana argüman
• Her argüman için bir kanıt ya da kısa örnek
• Her paragrafın sonunda mini sonuç cümlesi

Discuss için:

• Bir paragrafı “environmental” açıdan, diğerini “economic” ya da “social” açıdan kurabilirsin.
• Farklı paydaşlar eklemeyi alışkanlık haline getir (local community, government, business).
• Son paragrafta, çok keskin olmayan ama yön gösteren kısa bir sonuç yaz.

Evaluate için:

• İlk paragrafta strengths, ikinci paragrafta weaknesses ya da limitations.
• Üçüncü, kısa bir paragrafta judgement: “Overall, this strategy is effective in reducing emissions, but its high initial cost limits adoption in low-income countries.”

Bu yapı sadece IB’de değil, üniversite yazılarında da kullanışlıdır. Örneğin birçok üniversitenin science education course catalog metinlerinde, değerlendirme ve kanıt odaklı yazımın önemini görürsün; Montana State University MSSE Course Catalog buna iyi bir örnektir.

Paper 1 ve Paper 2’de komut terimlerine göre zaman yönetimi

Zaman yönetimini komut terimlerine göre yapmak, sınav kaygısını ciddi biçimde azaltır.

Kabaca bir yaklaşım:

• Kısa Define / Identify / Outline: 1 dakika civarı
• Orta uzunlukta Describe / Explain: 3–5 dakika
• Uzun Discuss / Evaluate / To what extent: 10–15 dakika

Önce soruyu oku, komut terimlerini renkli kalemle ya da altını çizerek işaretle. Ardından, özellikle Paper 2’de, her Discuss veya Evaluate sorusu için 1–2 dakikalık mini plan yap. Madde madde argümanlarını yaz, sonra paragraf haline getir.

Birçok üniversite, akademik catalog dokümanlarında öğrencilerden beklenen çalışma yükü ve zaman planlamasını anlatır; Central Maine Community College academic catalog gibi kaynaklara bakmak, uzun yazılı görevler için plan yapma fikrini güçlendirir.

Komut Terimlerini Çalışmak İçin Pratik IB ESS Çalışma Planı

Teoriyi okudun; şimdi bunu günlük çalışmana nasıl dönüştüreceksin, oraya bakalım.

Kendi komut terimi sözlüğünü ve örnek cevap bankanı oluştur

Basit bir Word dosyası, Notion sayfası ya da defter sayfası aç. Aşağıdaki sütunları yaz:

• English command term
• Kısa Türkçe açıklama
• Tipik cevap yapısı (örneğin “2 argüman + judgement”)
• Kendi yazdığın bir örnek cümle

Zaman içinde bu dosya, kişisel “ESS command term rehberi”ne dönüşür. Sınavdan önce hızlı tekrar için, hatta IA yazarken giriş, results, conclusion kısımlarında hangi tür cümleler kullanacağını hatırlamak için çok işe yarar.

İstersen, bazı command term örneklerini çevre bilimi içerikli açık ders materyallerinden de besleyebilirsin; örneğin MIT OpenCourseWare üzerindeki environmental science dersleri, bilimsel açıklama ve değerlendirme cümlelerini görmen için iyi bir kaynak olur.

Geçmiş ESS sorularını komut terimlerine göre tarayıp yeniden yaz

Elindeki tüm geçmiş ESS sınav sorularını ya da öğretmeninin verdiği mock soruları al ve bu kez sadece komut terimlerine odaklan.

• Bir sayfada Explain sorularını topla.
• Başka bir sayfada Discuss ve Evaluate sorularını topla.
• Ayrı bir sayfada Compare, Describe and explain örneklerini yaz.

Sonra, hepsini çözmeye çalışma. Her gün sadece birkaç sorunun:

• Sadece giriş paragrafını,
• Ya da sadece tek bir argüman paragrafını

yazarak mini antrenman yap. Böylece hem zaman kaybetmezsin hem de her command term için otomatik yazma refleksi kazanırsın.

Araştırma yaparken dış kaynak kullanman gerekirse, özellikle command term ve exam strategy gibi konularda .edu uzantılı güvenilir site ve syllabus’lara bakmak daha sağlıklı olur. Örneğin birçok üniversitenin catalog dökümanları, assignment beklentilerini çok açık anlatır; Iowa State University catalog buna iyi bir örnektir.

Komut terimi becerilerini IA ve Extended Essay ile güçlendirmek

Internal Assessment ve Extended Essay yazarken de aslında aynı düşünme kaslarını çalıştırırsın.

• Research question kısmında, çoğu zaman “To what extent” ya da “How does X affect Y” tarzı ifade kullanırsın.
• Discussion bölümünde, özünde bir Discuss cevabı yazarsın.
• Conclusion ve evaluation kısımlarında ise “Overall, the data suggest that…” gibi net Evaluate cümleleri beklenir.

Bu bağlantıyı kurduğunda, sınav ve yazılı çalışmalar ayrı dünyalarmış gibi gelmez. IA üzerinde çalışırken her bölümde hangi command term’in mantığını kullandığını düşünmek, ESS düşünme biçimini beyninde kalıcı hale getirir.

Sonuç: ESS’te Yüksek Not İçin Komut Terimleriyle Barış Yap

Sene sonunda notuna bakan examiner için, sadece hangi kavramları bildiğin değil, bunları komut terimlerinin istediği derinlikte yazıp yazmadığın da önemlidir. İçerik bilgin sağlam olsa bile, Define, Describe, Explain, Compare, Discuss, Evaluate, Suggest gibi sık gelen command term’leri yanlış anlamak, Grade Boundary çizgisinin altında kalmana neden olabilir.

Bugünden itibaren küçük ama net bir adım atabilirsin. Bir sayfa command term sözlüğü başlat, elindeki geçmiş ESS sorularını komut terimlerine göre grupla, her gün sadece birkaç dakikalık mini paragraf denemeleri yap. Zamanla göreceksin, ESS sorularını okurken sadece “Bu konuyu biliyor muyum?” değil, aynı zamanda “Bu command term benden tam olarak ne istiyor?” sorusuna da kendiliğinden cevap verir hale geleceksin. Bu da sınavda hem daha sakin kalmanı hem de çalıştığın bilginin gerçekten puana dönüşmesini sağlar.