İklim değişikliği deyince çoğu kişi aklına “bugün hava çok sıcak” gibi günlük bir gözlemi getiriyor, ama IB ESS Topic 6.2’nin derdi tek bir gün değil, uzun süreli örüntüler. Bu başlıkta hedefin; sınavda süreçleri açıkça anlatmak, verilen grafikleri yorumlamak ve basit bir systems diagram kurabilmek. Topic 6.1’deki atmosfer temelleri (radiation, energy transfer) burada işe yarıyor, Topic 6.3’teki mitigation ve adaptation ise “peki şimdi ne yapacağız” kısmını tamamlıyor.
Bu konunun merkezinde iki kavram var: natural greenhouse effect ve enhanced greenhouse effect. İlki yaşamı mümkün kılan doğal ısı tutma mekanizması, ikincisi ise son 150 yılda insan etkisiyle “fazla güçlenen” aynı mekanizma. SL ve HL aynı çekirdek bilgiden yürür, HL’de climate modelling, tipping points ve risk değerlendirmesi daha fazla derinlik ister.
Weather, kısa vadeli atmosfer koşullarıdır (bugün yağmur var mı, rüzgar kaç km/h). Climate ise uzun vadeli ortalamalar ve değişkenliktir, yani 30 yıl gibi sürelerde görülen desenler. Bu ayrımı net tutmak, veri yorumlarken hata yapmanı engeller; tek bir sıcak gün climate change kanıtı değildir, tek bir soğuk hafta da climate change’i çürütmez.
İklim sistemini en iyi “Earth’s energy balance” ile okursun. Güneşten gelen incoming solar radiation (shortwave), Dünya tarafından ya emilir ya da geri yansıtılır. Yansıyan kısmı albedo belirler; buz ve kar gibi açık yüzeyler yüksek albedo ile daha çok ışığı geri yollar. Emilen enerji yüzeyi ısıtır, ısınan yüzey infrared (longwave) radiation olarak enerji yayar. Atmosferdeki greenhouse gases bu longwave radyasyonun bir kısmını tutar ve yeniden yüzeye yönlendirir, dengeyi belirleyen şey de bu giriş ve çıkışın toplamıdır.
Natural greenhouse effect, Dünya’yı “fazladan battaniyeye” sarmak değil, geceleri ısıyı tamamen kaçırmayan bir ince katman gibi düşünülür. Atmosferdeki CO2, CH4, N2O ve water vapor gibi greenhouse gases, longwave radyasyonu soğurur ve farklı yönlere tekrar yayar. Sonuçta yüzey, “atmosfer yokmuş gibi” olacağı kadar hızlı soğumaz ve yaşama uygun sıcaklık aralığı korunur.
Bu mekanizmayı açıklarken mantık zincirini kısa ama tam kurmak işini kolaylaştırır: shortwave gelir, yüzey emer, yüzey longwave yayar, GHGs longwave’i kısmen tutar, sistem daha sıcak bir dengeye oturur. Greenhouse effect’i çizmen gerekirse, etiketleri basit tutmak puan kazandırır:
Greenhouse effect’in temel tanımı ve gaz örnekleri için Smith College’ın greenhouse effect özeti kavramları toparlamak adına pratik bir kaynak.
Enhanced greenhouse effect, aynı mekanizmanın “daha fazla GHG” nedeniyle güçlenmiş halidir. Atmosferde GHG konsantrasyonu artınca daha fazla longwave radyasyon tutulur, uzaya kaçan enerji azalır ve sistem yeni bir sıcak dengeye doğru kayar. Bu kayma, okyanusların ısı depolaması yüzünden gecikmeli de olsa güçlüdür.
Burada bir kez “radiative forcing” tanımı yapman yeter: radiative forcing, Dünya’nın enerji dengesinde dış etkenlerle oluşan net değişimi anlatır (pozitifse ısınma yönünde, negatifse soğuma yönünde). Bugünkü ısınmada baskın etki pozitif yöndedir.
Güncel ölçümlere göre 2025’in Ocak-Kasım döneminde küresel sıcaklık anomalisi sanayi öncesine kıyasla yaklaşık +1.48°C seviyesinde raporlandı, aynı dönemde CO2’nin Aralık 2025’te yaklaşık 427 ppm civarında olduğu özetleniyor. Bu iki sayı tek başına her şeyi anlatmaz, ama sınav dilinde “evidence-based” yorum için güçlü bir başlangıç verir.
IB ESS, drivers mantığını sever: “hangi etken, hangi mekanizma üzerinden, hangi sonucu doğuruyor?” Nedenleri iki gruba ayırmak işini kolaylaştırır: anthropogenic drivers (insan kaynaklı) ve natural drivers (doğal). Güncel hızlı ısınmada ana sürücünün insan kaynaklı GHG artışı olduğunu sade bir cümleyle söylemek gerekir, çünkü sınav soruları çoğu zaman “dominant driver” vurgusu taşır.
Bu bölüm, basit bir systems diagram kurmak için de uygundur. Örnek metin diyagramı şöyle okunabilir: Fossil fuel use artar, atmospheric CO2 artar, enhanced greenhouse effect güçlenir, global temperature artar, ice melt artar, albedo düşer, warming daha da artar (positive feedback).
Fossil fuel combustion, özellikle elektrik üretimi, ısınma ve ulaşım üzerinden CO2 artışının ana kaynaklarındandır. Bir arabanın yakıt yakması veya kömürle çalışan bir santral, doğrudan carbon source gibi çalışır, çünkü atmosfere yeni CO2 ekler. Deforestation ise iki yönden etkiler yaratır: ağaçlar kesildiğinde depolanmış karbon açığa çıkabilir, aynı zamanda sistemin carbon sink kapasitesi düşer.
Burada iki terimi netleştir: carbon sink, atmosferden karbonu çekip depolayan süreç veya depodur (ormanlar, okyanuslar, toprak). carbon source ise atmosfere karbon veren süreçtir (yanma, bazı arazi kullanımı değişimleri). Agriculture tarafında, geviş getiren hayvanlar ve pirinç tarlaları CH4 ile ilişkilidir, gübre kullanımı ve toprak süreçleri de N2O artışına katkı verir.
Konuyu günlük hayata bağlamak puan kazandırır: et tüketimi, uzun mesafe uçuşlar, evde doğalgaz kullanımı gibi davranışlar emisyonlarla bağlantılıdır. Internal Assessment için ölçülebilir değişken fikri istersen, “okul çevresinde araç sayısı ile sabah CO2 ölçümü” gibi basit bir tasarım kurabilirsin, ya da “yerel arazi örtüsü değişimi ile yüzey sıcaklığı” ilişkisini inceleyebilirsin.
Enerji kullanımının iklim değişikliğindeki rolünü daha net görmek istersen, Stanford’un Understand Climate Change sayfası kavramsal çerçeveyi iyi toparlar.
Doğal drivers iklimi etkiler, bunu reddetmek zaten bilimle uyumlu olmaz. Volcanic aerosols, stratosfere çıkan parçacıklarla güneş ışığını daha çok yansıtabilir, bu da kısa vadede soğutma eğilimi yaratır. Kritik fark zaman ölçeğidir; bu etki genelde yıllar ölçeğinde geçicidir, güncel ısınma ise on yıllar boyunca biriken bir trend gösterir.
Solar variability, Güneş’ten gelen enerji akışındaki küçük değişimlerdir, Milankovitch cycles ise yörünge ve eksen değişimleriyle binlerce yıl ölçeğinde iklimi etkiler. Bu doğal etkenler, geçmiş iklim salınımlarını anlamada yararlıdır, ama günümüzdeki hızlı ve sürekli ısınma desenini tek başına açıklamakta zayıf kalır.
IB ESS’in systems thinking tarafı burada parlıyor. Positive feedback bir değişimi büyütür, negative feedback ise değişimi dengeler. Diyagram kurarken ok yönlerini doğru seçmen gerekir; artış artışı doğuruyorsa positive, artış azalışa gidiyorsa negative mantığını takip edebilirsin.
HL seviyesinde buna bir katman daha eklenir: tipping point ve critical threshold, sistemin belirli bir eşiği geçince farklı bir duruma sıçrama riskini anlatır. Bu, her zaman “yarın olacak” demek değildir, ama risk yönetimi açısından ciddiye alınır.
Ice-albedo feedback, adım adım çok temiz ilerler: sıcaklık artar, buz alanı azalır, albedo düşer, daha fazla shortwave emilir, sıcaklık daha da artar. Bu döngü, özellikle kutup bölgelerinde ısınmayı hızlandırabilir.
Permafrost methane örneğinde zincir şöyledir: sıcaklık artar, permafrost çözülür, organik madde ayrışması hızlanır, CH4 salımı artabilir, greenhouse effect güçlenir, ısınma hızlanır. Burada belirsizlik tek cümleyle söylenebilir: salımın hızı ve miktarı bölgeye ve toprağın yapısına göre değişir.
Feedback loops ve tipping points için UCAR’ın Climate Feedback Loops and Tipping Points özeti, sınav diliyle kavramları toparlamakta işe yarar.
Negatif geri beslemeler de vardır; bazı bulut süreçleri, bazı ekosistemlerde bitki büyümesinin artmasıyla karbon tutulumunun yükselmesi gibi mekanizmalar dengeleyici rol oynayabilir. Yine de anthropogenic forcing hızlı arttığında bu dengeleyici süreçler sınırlı kalır, çünkü okyanusun ısıyı ve CO2’yi emme kapasitesi, ormanların genişleme hızı ve su döngüsünün sınırları vardır. Sistem “tamamen kontrolden çıktı” diye okunmaz, ama “kendi kendine yeterince hızlı toparlanır” diye de okunamaz.
Etkileri iki başlıkta okumak sınav için pratiktir: ecosystems ve societies. Ayrıca unequal vulnerability ve climate justice fikri, aynı iklim şokunun herkesi aynı vurmadığını hatırlatır; geliri düşük, altyapısı zayıf veya kıyıda yaşayan topluluklar daha yüksek risk taşır.
Genel zinciri net kur: sıcaklık artışı ve yağış düzeni değişimi, extreme weather olaylarını etkiler, sea-level rise riskini büyütür, ardından ekosistem hizmetleri ve ekonomik sistemler baskı görür.
Isınma, türlerin yaşam alanlarını kaydırır (species range shifts), göç zamanları ve çiçeklenme gibi döngülerde phenology değişimi yaratabilir. Biome boundaries zamanla yer değiştirir, bu da yeni rekabet ilişkileri ve hastalık baskıları doğurur. Okyanus tarafında ısınma, coral bleaching riskini artırır, çünkü mercanların simbiyotik algleri sıcaklık stresinde ayrılır.
Burada resilience tanımı işe yarar: bir ekosistemin şok sonrası eski işleyişine dönebilme kapasitesi. Eğer sistem bir eşik aşarsa, toparlanma çok yavaşlar veya farklı bir “yeni normal” oluşur; örneğin mercan ağırlıklı bir resifin alg ağırlıklı bir yapıya kayması gibi.
Toplum etkileri çoğu zaman risk yönetimi diliyle sorulur. Heatwaves, özellikle şehirlerde urban heat island ile birleşince sağlık risklerini artırır. Floods ve droughts, su altyapısını ve tarım verimini baskılar, bu da water ve food security sorunlarına yol açabilir. Sea-level rise, kıyı taşkınlarını sıklaştırır ve bazı bölgelerde displacement riskini büyütür.
Vulnerability, sadece “doğanın şiddeti” değildir; gelir düzeyi, konut kalitesi, erken uyarı sistemleri ve yönetişim kapasitesi belirleyicidir. Aynı yağış olayı, drenajı güçlü bir kentte kısa süreli sorun yaratırken, altyapısı zayıf bir bölgede uzun süreli kriz çıkarabilir. Bu noktada Topic 6.3’e geçiş doğal olur; mitigation emisyonları azaltmayı, adaptation ise kaçınılmaz etkilerle yaşamayı planlar.
IB ESS 6.2’nin özeti şudur: natural greenhouse effect yaşamı destekler, enhanced greenhouse effect ise insan kaynaklı GHG artışıyla enerji dengesini ısınma yönünde iter. Ana anthropogenic drivers fossil fuels, deforestation ve agriculture üzerinden CO2, CH4 ve N2O artışıdır; feedback loops bazı etkileri büyütür ve tipping points riski HL için ekstra derinlik ister. Ekosistemlerde biodiversity ve resilience baskı görür, toplumlarda water, food, health ve sea-level riskleri öne çıkar.
SL çalışmasında süreç açıklaması ve temiz bir systems diagram pratiği öncelik olmalı, HL çalışmasında climate modelling varsayımları, tipping points ve vulnerability-responsibility değerlendirmesi daha çok puan getirir. Bir sonraki adım olarak 6.3 mitigation ve adaptation stratejilerini, aynı drivers ve impacts zincirine bağlayarak çalış; Extended Essay veya Internal Assessment için de “yerel sıcaklık trendi ile urban heat island göstergeleri (yüzey örtüsü, gölge, trafik yoğunluğu)” ilişkisini tek bir net araştırma sorusuna dönüştürmek iyi bir başlangıç olur.
Bir ormanın kesilmesine “evet” ya da “hayır” demek kolay görünebilir, ama IB Environmental Systems and Societies (ESS) içinde önemli olan kararın kendisi değil, neden o
Bir nehri kirleten fabrikanın bacası sadece duman mı çıkarır, yoksa görünmeyen bir fatura da mı üretir? IB ESS’de environmental economics, tam olarak bu görünmeyen faturayı
Bir nehre atılan atık, bir gecede balıkları öldürebilir, ama o atığın durması çoğu zaman aylar, hatta yıllar alır. Çünkü çevre sorunları sadece “bilim” sorusu değil,
Şehirde yürürken burnuna egzoz kokusu geliyor, ufuk çizgisi gri bir perdeyle kapanıyor, bazen de gözlerin yanıyor; bunların hepsi urban air pollution dediğimiz konunun günlük hayattaki
Şehir dediğimiz yer, sadece binalar ve yollardan ibaret değil, büyük bir canlı organizma gibi sürekli besleniyor, büyüyor, ısınıyor, kirleniyor, bazen de kendini onarmaya çalışıyor. IB
IB ESS Topic 8.1 Human populations, insan nüfusunun nasıl değiştiğini, bu değişimin nedenlerini ve çevre üzerindeki etkilerini net bir sistem mantığıyla açıklar. Nüfusu bir “depo”
Bir gün marketten eve dönüyorsun, mutfak tezgahına koyduğun paketli ürünlerin çoğu, aslında üründen çok ambalaj gibi görünüyor. Üstüne bir de dolabın arkasında unutulan yoğurt, birkaç
Evde ışığı açtığında, kışın kombiyi çalıştırdığında ya da otobüse bindiğinde aslında aynı soruyla karşılaşıyorsun, bu enerjiyi hangi kaynaktan üretiyoruz ve bunun bedelini kim ödüyor? IB
Bir musluğu açtığında akan su, markette aldığın ekmek, kışın ısınmak için yaktığın yakıt, hatta telefonunun içindeki metal parçalar; hepsi natural resources (doğal kaynaklar) denen büyük
Gökyüzüne baktığında tek bir “hava” var gibi görünür, ama aslında atmosfer kat kat bir yapı gibidir ve her katın görevi farklıdır. IB Environmental Systems and