IB Diploma Programme içindeki IB Physics Extended Essay, aslında seni 4.000 kelimelik bağımsız bir araştırmaya davet eden, kendi seçtiğin bir fizik konusunu derinlemesine incelemeni bekleyen ciddi ama aynı zamanda çok öğretici bir proje gibi düşünebileceğin uzun soluklu bir çalışma olduğu için, hem üniversiteye hazırlık açısından hem de ders içi özgüvenin için çok güçlü bir fırsat sunar. Bu süreçte net bir Research Question bulman, bu soruyu kişisel ilgi alanınla ilişkilendirmen ve aynı zamanda fizik bilgisini sadece tekrar etmek yerine gerçekten kullanman beklenir, yani hem merakını hem de akademik duruşunu göstereceğin bir alan açılmış olur. Extended Essay, Internal Assessment ve sınavlarla birlikte toplam Grade Boundary üzerinde etkili olduğu için, bu çalışmaya ne kadar bilinçli hazırlanırsan yıl sonu notunun o kadar güvenli hissettirdiğini göreceksin.
IB, 2025 için Physics Extended Essay’i değerlendirirken Focus and Method, Knowledge and Understanding, Critical Thinking, Presentation ve Engagement başlıklarına bakar, bu da kabaca şu anlama gelir, doğru ve daraltılmış bir soru seçmen, sağlam bir yöntem kurman, fiziği gerçekten anladığını göstermenin yanında, verilerini mantıklı bir şekilde yorumlaman, düzenli bir sunum kullanman ve sürecin üzerine samimi bir şekilde düşünmen beklenir. Kulağa ilk anda göz korkutucu gelse de, adımları basit tuttuğunda ve her bölümün ne istediğini bildiğinde bu kriterlerin aslında sana yol gösteren net bir harita sunduğunu fark edersin.
Bu yazıda, sıfırdan bir Physics Extended Essay nasıl planlanır sorusunu adım adım ele alacağız, Research Question seçerken nelere dikkat etmen gerektiğini, 2025 kriterlerini pratik bir dille nasıl karşılayabileceğini ve öğrencilerin en sık yaptığı hatalardan nasıl uzak durabileceğini konuşacağız. Son bölümde, kendi ilgi alanına göre uyarlayabileceğin 20 özgün araştırma sorusu fikri göreceksin, böylece sadece “hangi konuyu seçmeliyim” stresinden kurtulmakla kalmayacak, aynı zamanda gerçekten sana ait hissettiren, sağlam temelli bir EE taslağıyla işe başlamış olacaksın.
Photo by Yaroslav Shuraev
Bu bölümde Extended Essay’in senden tam olarak ne beklediğini, yapının nasıl olması gerektiğini ve 2025 değerlendirme kriterlerinin ne anlama geldiğini netleştireceğiz. Amacın, 4.000 kelimelik bu metnin kafanda “soyut bir ödev” değil, bölümleri belli, kuralları net, yönetilebilir bir fizik projesi olarak şekillenmesi.
IB Physics Extended Essay, yaklaşık 4.000 kelimelik, fizik odaklı, bağımsız bir research project olarak düşünebileceğin akademik bir makaledir. Bu metin, “ilgimi çeken bir fizik sorusunu, bilimsel yöntemle adım adım inceleyebiliyor muyum?” sorusuna verdiğin yanıt gibi çalışır.
En temel beklentiler şunlardır:
Burada önemli bir ayrım var: “Bu bir Internal Assessment değildir.”
Internal Assessment (IA):
Extended Essay ise:
Kafanda şu resmi canlandırabilirsin: IA, iyi tasarlanmış bir “laboratuvar raporu” gibi hissedilirken, Extended Essay daha çok küçük bir “lisans birinci sınıf term paper” havası taşır. Bu yüzden cümle yapın, kaynak kullanma biçimin, grafik sunumun ve fiziksel yorumlama derinliğin daha üst seviyede olmalıdır.
Extended Essay, kabaca her Physics paper’da görmeye alışacağın klasik bilimsel yapıyı takip eder. Aşağıdaki bölümler hem IB tarafından beklenen standartlara uyar, hem de senin için yazım sürecini çok daha düzenli hale getirir.
Örnek bir başlık stili için:
The effect of … on … in a … system
Şimdi sırasıyla bölümleri görelim.
Title Page, okuyucunun EE ile ilk karşılaştığı yerdir ve temiz, sade, bilgi dolu olmalıdır. Genelde şunlar yer alır:
Fizik için başlık, “neyi, hangi koşullarda, nasıl incelediğini” net hissettirmelidir. Çok genel başlıklardan (örneğin sadece “Solar panels”) kaçın, onun yerine “The effect of angle of incidence on the power output of a solar panel” gibi daha daraltılmış başlıklar kullan.
Contents Page, bölümlerinin sayfa numaralarını gösteren içindekiler kısmıdır. Examiner için hızlı tarama imkanı sağlar. Fizik özelinde, başlıkların theory, methodology, data analysis gibi yapıyı gösterir şekilde olması, metnin bilimsel iskeletini daha ilk bakışta anlaşılır kılar.
Introduction, okuyucuya şu soruların cevabını vermelidir:
Burada henüz tüm formülleri vermek zorunda değilsin, fakat konuya giriş yaparken Newtonian mechanics mi, electromagnetism mi, quantum effects mi tartıştığını açıkça hissettirmelisin. Ayrıca, hypothesis ya da beklenen trend’i kısaca tanıtmak iyi bir fikir olabilir.
Body içinde ilk büyük blok genelde theory kısmıdır. Burada:
Örneğin basit harmonik hareket çalışan bir EE’de, sadece formülleri yazmak yetmez, aynı zamanda hangi yaklaşım ve kabulleri kullandığını (small angle approximation, friction neglected gibi) da belirtmelisin. Bu bölüm, “evet, bu öğrenci konunun arkasındaki fiziği gerçekten anlıyor” dedirtmeli.
Method bölümünde, hem experimental setup hem de procedure ayrıntılı, ama gereksiz detaydan uzak şekilde anlatılmalıdır. Fizik açısından dikkat etmen gereken noktalar:
Teorik veya simulation-based bir EE yazıyorsan, burada kullandığın modelleme yaklaşımını, yazılımı, approximation türlerini ve parametre seçimini açıklarsın.
Data bölümünde, ham veriyi ve işlenmiş veriyi sistemli bir şekilde sunarsın. Physics EE için:
Bu kısımda sadece veri dizmek yerine, okuyucunun verideki model veya trend’i fark edebilmesini sağlayacak kadar düzenli bir sunum yapmalısın.
Analysis, Extended Essay’in beynidir. Burada:
Her hesaplamanın arkasında hangi physics equation’u kullandığını, neden o formülü seçtiğini ve sonuçların Research Question ile nasıl bağlantı kurduğunu açıkça yazman gerekir. Sadece “grafik doğrusal göründü” demek yerine, “doğrusal ilişkinin, teoride beklenen V ∝ I bağıntısı ile uyumlu olduğunu” göstermek kritiktir.
Discussion, analizden çıkan sonuçları yorumladığın, beklenen teori ile karşılaştırdığın ve sınırlılıkları tartıştığın kısımdır. Burada:
Fizik öğrencileri için en sık puan kazandıran davranışlardan biri, “bu sonuç niçin tam beklediğim gibi çıkmadı, bunun fiziksel sebebi ne olabilir?” sorusuna samimi ve mantıklı yanıtlar aramaktır.
Conclusion, Research Question’a verdiğin yanıtı kısa ve net şekilde toparladığın bölümdür. Burada:
Yeni veri eklemezsin, sadece önceki sayfalarda ürettiğin sonuçları, fiziksel mantık çerçevesinde “özet ve cevap” formatına çevirirsin. Examiner, sadece Conclusion’u okuyarak bile “bu öğrenci neyi gösterdi ve ne kadar güveniyor?” sorularına cevap bulabilmeli.
References veya Bibliography bölümünde, kullandığın tüm books, journal articles, websites ve data sources’ı tutarlı bir citation style ile listelersin. Physics EE için:
Random blog ve forum linklerini ana kaynak gibi kullanmak, Knowledge and Understanding kriterini zayıflatır. Az ama güvenilir kaynak, çok ama belirsiz kaynaktan daha iyidir.
Appendices, ana metni boğacak uzunlukta olan ama yine de önemli gördüğün materyalleri eklediğin kısımdır. Örneğin:
Ancak ana argümanını sadece eklerde tutmak büyük hata olur. Examiner, ana metni okuduğunda her şeyi anlayabilmeli, Appendices sadece destek rolünde kalmalıdır.
2025’te Physics Extended Essay, toplam 34 puan üzerinden, Criterion A’dan E’ye uzanan beş ana başlıkla değerlendiriliyor. Bu kriterler kağıt üzerinde teorik gibi görünse de, sınıfta ne yaptığın, deneyi nasıl kurduğun, grafiği nasıl yorumladığın gibi çok somut davranışlara karşılık gelir.
Criterion A, Research Question’un ne kadar net olduğu ve onu cevaplamak için kullandığın yöntemin ne kadar mantıklı ve tutarlı olduğu ile ilgilidir. Fizik öğrencisi olarak yüksek band için:
Kısaca, “Bu soruyu bu yolla cevaplamak fiziksel olarak mantıklı mı?” sorusuna evet cevabı verdirmelisin.
Criterion B, konunun arkasındaki fiziği ne kadar anladığını ve bunu EE boyunca ne kadar tutarlı kullandığını ölçer. Yüksek band için:
Burada amaç, “bu öğrenci formülü ezberlememiş, gerçekten ne yaptığını biliyor” izlenimi yaratmaktır.
Criterion C çoğu zaman en yüksek puanı getirir çünkü analysis ve discussion bölümünün kalitesini değerlendirir. Physics EE’de güçlü bir Critical Thinking için:
Kısaca, hesaplama yapıp grafik çizmek yetmez, bu grafiklerin arkasındaki fiziği, sınırlılıkları ve sonuçlarının anlamını tartışman gerekir.
Criterion D, metnin “görünüşü ve organizasyonu” ile ilgilidir. Akademik bir Physics paper gibi düzenli ve okunaklı görünen EE’ler burada avantajlıdır. Yüksek band için:
Examiner’ın metni zorlanmadan takip edebilmesi, senin lehine güçlü bir puan anlamına gelir.
Criterion E, senin araştırma sürecinle ne kadar kişisel ve bilinçli bir ilişki kurduğunu değerlendirir. Genelde Reflections üzerinden görülen bu kriter için:
Burada “kendimi çok geliştirdim, çok şey öğrendim” gibi genel cümleler yerine, somut örnekler kullanmak çok daha ikna edicidir. Örneğin, ilk denemede sensor kalibrasyonunu yanlış yapıp nedenini anlamaya çalışman ve bunu düzeltirken hangi fizik kavramını yeniden gözden geçirdiğini anlatman, gerçek bir Engagement göstergesidir.
Bu beş kriteri yazma sürecinin en başında masanın kenarına koyup, her aşamada kendine küçük sorular sormak (Focus and Method sağlam mı, fizik bilgisini doğru mu kullanıyorum, analizi yeterince tartıştım mı) seni 2025 için güçlü bir Grade Boundary seviyesine çok daha rahat taşır.
Bu bölümde Extended Essay sürecini, Research Question bulmaktan sonuç ve reflection yazımına kadar, gerçekçi ve uygulanabilir adımlara böleceğiz. Amacın, “nereden başlayacağım” hissini bırakıp, “şimdi sırada şu var” diyebileceğin net bir yol haritası görmek.
İyi bir Physics Extended Essay, “ilgin olan geniş alan” ile “okulda gerçekten yapabileceğin şey” arasındaki dengeden doğar. Bu yüzden önce geniş bir alan seçmek, sonra adım adım daraltmak çok işe yarar.
Başlangıç için kendine şu tür geniş alanlar seçebilirsin:
Bu geniş başlıktan sonra kendine şu soruları sorman önemli:
Bu soruların cevabı “hayır” olan konuları erken elemek, seni çok zaman kaybından kurtarır. Örneğin particle physics ilgini çekiyor olabilir, fakat büyük hızlandırıcı gerektiren bir deneyi birebir yapamayacağın için, bu alanda daha çok data analysis ya da modelling odaklı bir konu seçmen gerekir.
Pratik sınırlara odaklanırken, şu veri ve ekipman kaynaklarını düşünmek iyi olur:
Konu seçerken kaçınman gereken birkaç tuzak da var:
Kısaca, hem seni heyecanlandıran, hem de 4.000 kelimelik, ölçülebilir ve fizik temelli bir araştırmaya dönüşebilecek kadar dar bir konu arıyorsun.
Research Question, Extended Essay’inin omurgasıdır ve Criterion A’nın merkezinde durur. Examiner metni okurken sürekli şu soruyu düşünür: “Bu öğrenci başta sorduğu soruyu, seçtiği yöntemle gerçekten cevaplıyor mu?”
Güçlü bir Research Question için üç temel özellik aramalısın:
Genellikle şu kalıplar işini çok kolaylaştırır:
Örneğin kötü bir soru:
Bu soru çok geniş, açıklayıcı, neredeyse textbook özeti gibi. Bunu geliştirilmiş bir hale getirdiğinde:
artık:
Başka bir örnek:
Burada da friction’ı somut bir sistemle sınırlayıp, ölçülebilir iki büyüklük tanımlamış oluyorsun.
Research Question yazarken şu hatalara düşmemeye dikkat et:
Kafanda soru hâlâ çok genişse, araştırma sorusu geliştirme üzerine genel yöntemleri anlatan, STEM odaklı bir rehbere göz atmak işine yarayabilir, örneğin Develop a Research Question, STEM guide hem konu daraltma hem soru netleştirme açısından güzel bir çerçeve verir.
Son olarak, Research Question’ını yazdıktan sonra kendine şunu sor:
Cevabın net bir “evet” ise, Criterion A için sağlam bir başlangıç yapmışsın demektir.
Fizik Extended Essay sadece “IB Physics textbook’unu biraz daha uzun anlatmak” değildir. Teorik çerçeve kurarken textbook başlangıç için iyi bir adım olur ama orada kalırsan, Knowledge and Understanding kısmında orta seviyeyi aşmak zorlaşır.
Bu yüzden ön araştırma yaparken kaynak piramidin kabaca şöyle olmalı:
Literatür taramasına başlarken şu strateji işini kolaylaştırır:
Not alırken sadece formülleri kopyalamak yerine, şu başlıkları mutlaka yaz:
Bu notlar, sonra kendi theory ve analysis bölümünü yazarken inanılmaz zaman kazandırır. Aynı zamanda baştan itibaren hangi modelin senin Research Question’ına daha uygun olduğunu görmeye başlarsın.
Kaynak kullanırken plagiarism konusunu da ciddiye almak gerekiyor. Başkalarının:
kaynak göstermeden kullanmak Extended Essay için ciddi bir akademik ihlal sayılır. Kullandığın her fikir için, ister textbook ister online lecture notes olsun, metin içinde kısa bir atıf yapman ve sonunda tam referansı vermen gerekir. Okulun belki MLA, APA veya Chicago gibi belli bir stil isteyecek, hangisini kullanırsan kullan, tek kuralın tutarlılık olmalı.
Extended Essay için metodoloji planlarken ilk kararın, hangi ana yaklaşımla ilerleyeceğin olur:
Okul laboratuvarı ekipmanını kullanarak yapabileceğin tipik experimental EE konuları şunlar olabilir:
Bu aşamada tasarım için kendine şu soruları sor:
Ayrıca:
Theoretical ya da hybrid bir EE düşünüyorsan, simulation veya literatür tabanlı verilerle çalışırken de açık bir metodolojiye ihtiyacın var. Hangi parametreleri değiştirdiğini, hangi equation set ile hesap yaptığını, hangi initial conditions’ları kullandığını net yazmalısın. Burada da bağımlı ve bağımsız değişken kavramı aynı şekilde geçerlidir.
Feasibility ve etik konuları da metodoloji planının parçası olmalı. Çok karmaşık setup gerektiren, pahalı cihaz isteyen veya realist olmayan deney planları, kağıt üzerinde güzel görünse bile Extended Essay için sürdürülebilir olmayabilir. Ek olarak, canlı hayvan, insan katılımcı ya da riskli ekipman içeren her durumda okulunun ve IB’nin etik kurallarına uymalısın.
Son olarak, bu çalışma bir Internal Assessment değildir, dolayısıyla senden sadece düzgün bir deney değil, daha derin bir teori tartışması, daha ayrıntılı bir analiz ve daha güçlü bir yorum beklenir. Aynı pendulum deneyini hem IA hem EE için yapabilirsin, ama EE’de teorik modellemeyi, damping türlerini, energy loss mekanizmalarını ve literatürdeki benzer çalışmalarla karşılaştırmayı çok daha detaylı yapman gerekir.
Extended Essay içinde kullandığın veri hem senin ciddiyetini hem de Critical Thinking becerini gösterir. Veri iki kaynaktan gelebilir:
Birincil veride dikkat etmen gereken en önemli noktalar:
Basitçe:
Veri toplarken çoğu durumda her noktayı en az 3 kez ölçmek, sonra ortalama almak ve standard deviation üzerinden belirsizlik hesaplamak iyi bir pratiktir. Daha sofistike yöntemler de kullanabilirsin ama önemli olan, belirsizliği sayısal olarak göstermendir.
Veri tablolarını hazırlarken şu kuralları ihmal etmemelisin:
Time (s), Voltage (V).± gösterimiyle verilmelidir.IB Physics IA’de öğrendiğin pek çok kural burada da geçerli, sadece Extended Essay’de daha uzun bir veri seti, daha karmaşık graph ve daha kapsamlı hata analizi beklenir. İkincil veri kullandığında ise:
Kaliteli data, sadece çok sayıda ölçüm demek değildir. Net units, açık belirsizlik, mantıklı aralık ve tutarlı significant figures ile sunulmuş, fiziksel bir hikaye anlatan veri seti demektir.
Extended Essay’in en çok puan getiren bölümlerinden biri analysis ve discussion kısmıdır, çünkü Criterion C’nin büyük kısmı burada görünür hale gelir. Bu bölümde asıl mesele, verini bir “sayı listesi” olmaktan çıkarıp, fiziksel anlamı olan bir modele dönüştürmektir.
İyi bir analysis genellikle şu adımları içerir:
Örneğin, Hooke’s law çalışıyorsan ve Force vs Extension graph’ı çizdiysen:
k ile ilişkilidir.Equations kullanırken, her modelin hangi varsayımlara dayandığını hatırlatman önemli. Örneğin:
s = ut + 1/2 at² denkleminde air resistance ihmal edilir.T = 2π√(l/g) formülü small angle approximation kabulüyle geçerlidir.Model ile veri arasındaki uyumu değerlendirirken residuals fikrini basitçe tanıtabilirsin. Residual, her data point için:
residual = measured value − predicted value olarak tanımlanabilir.Tartışma (discussion) kısmında sadece “sonuçları tekrar anlatmak” yerine, şu noktalara odaklanmak gerekir:
Burada dürüstlük çok değerli. Beklemediğin bir trend gördüysen, bunu saklamak ya da “yokmuş gibi” davranmak yerine, olası fiziksel sebeplerini düşünmen ve açıklaman beklenir. Examiner, senin “neden böyle oldu” sorusuna verdiğin akılcı cevapları görmek istiyor.
Bu tür bir derinlik, Criterion C’de yüksek band için tam olarak aranan şeydir.
Extended Essay’in structure olarak sağlam olmasını istiyorsan, Introduction, Conclusion ve Reflection bölümlerine özellikle özen göstermen gerekir. Bu üç bölüm, hem odaklanmanı hem de Engagement puanını doğrudan etkiler.
Introduction bölümünde görevin:
Örneğin, hareket ettiğin sistemin hangi fiziksel modelle açıklanacağını ve hangi aralıklarda çalışacağını burada kabaca tanımlayabilirsin. Çok detaylı matematiksel türetmelere girmek için doğru yer değil, ama okuyucu neyi, niçin ve hangi temel kavramlarla inceleyeceğini anlamalı.
Conclusion kısmında ise:
Burada yeni data ya da yeni teori eklememelisin. Daha önce sayfalarca anlattığın analiz ve tartışmayı, “sonuç ve cevap” formatında kristalize ettiğin bir bölüm olmalı.
Reflection ve Engagement için yazacağın kısa paragraflarda ise, sürece dair kişisel öğrenmelerini ve kararlarını göstermen beklenir. Bunu yaparken:
somut örneklerle anlatabilirsin. Örneğin:
kısaca anlatman, senin araştırma süreciyle aktif olarak düşündüğünü gösterir.
Reflection yazarken hazır kalıp cümlelerden kaçınmak, kendi deneyimini kendi kelimelerinle anlatmak en sağlıklısı. Kendi kendine şu soruları sorarak başlayabilirsin:
Bu tür içten ve somut cevaplar, sadece Engagement puanını yükseltmekle kalmaz, aynı zamanda gerçekten işe yarar bir akademik öğrenme deneyimi yaşamana da yardımcı olur.
Photo by cottonbro studio
Artık yapıyı, kriterleri ve metodolojiyi kafanda oturttuğuna göre, sırada en kritik kısım geliyor, yani gerçekten çalışmaya hevesle başlayabileceğin Research Question fikirleri üretmek. Aşağıdaki 20 soru, farklı konu alanlarına yayılmış durumda, hepsi günlük hayatla bağlantılı, okul laboratuvarında uygulanabilir ve teorik olarak da seni zorlayacak türden seçildi.
Her başlıkta soruları İngilizce formatta, açıklamaları ise Türkçe bulacaksın; böylece hem EE başlığını doğrudan geliştirebilir, hem de hangi tür veri ve modelle çalışabileceğini daha net görebilirsin. Daha ayrıntılı konu kriterleri için istersen resmi Physics guide içindeki EE bölümüne de göz atabilirsin, örneğin CUNY üzerinden paylaşılan IB Physics guide PDF’i sana çerçeveyi net gösterir.
Bu bölümdeki fikirler, kinematik, dinamik ve enerji konularını günlük hayattaki sistemlerle birleştiriyor, deneysel kurulumlar görece basit ama sonuçların yorumlanması gayet zengin.
“How does the tire pressure of a bicycle affect its rolling resistance on different surfaces?”
Bisiklet lastik basıncının, asfalt, parke ve spor salonu zemini gibi farklı yüzeylerde rolling resistance üzerindeki etkisini inceleyebilirsin. Dinamikte enerji kayıpları, normal kuvvet ve yüzey pürüzlülüğü kavramlarını kullanarak, belirli bir mesafeyi kat etmek için gereken ortalama kuvveti veya ivmeyi ölçebilirsin. Okul ortamında basit bir eğimli düzlem, dinamometre veya motion sensor ile hem hız-zaman hem de konum-zaman grafikleri elde edip, lastik basıncına bağlı enerji kaybını modelleyebilirsin.
“To what extent does the launch angle affect the range of a basketball free throw when air resistance is considered?”
Klasik projectile motion sorusu, air resistance etkisiyle birlikte EE seviyesinde gayet zengin bir probleme dönüşür. Basketbol topunu farklı açılarla atarak, potaya olan mesafeyi sabit tutup, topun en yüksek isabet oranını hangi açıda sağladığını ve bunun teorik optimum açı ile ne kadar uyuştuğunu inceleyebilirsin. Video analiz yazılımları ile topun gerçek yörüngesini çıkarıp, hava sürtünmesini içeren bir modelle (örneğin quadratic drag) karşılaştırmak, hem kinematik hem de enerji perspektifinden güçlü bir tartışma alanı sunar.
“How does the mass distribution of a bicycle wheel (spoked vs solid) affect its angular acceleration on an incline?”
Burada odak noktası rotational dynamics ve moment of inertia kavramları olur. Aynı toplam kütleye sahip, ancak biri klasik spoke’lu, diğeri daha dolu gövdeli iki tekerleği, aynı eğimli düzlemde serbest bırakarak açısal ivme ve translasyonel hız farklarını inceleyebilirsin. Enerji korunumu, rotational kinetic energy ve farklı moment of inertia modelleriyle verini karşılaştırmak, hem HL düzeyi hem de Extended Essay için gayet uygun bir teorik derinlik sağlar.
“What is the relationship between the amplitude of a mass-spring system and the percentage of energy lost per oscillation due to damping?”
Yay-kütle sistemi kullanarak damped harmonic motion üzerinde çalışmak, hem deneysel olarak kolay hem de modellemesi zengin bir seçenek. Farklı başlangıç genlikleri için salınımı kaydedip, her periyotta enerji kaybını hesaplayabilir, sonra da bu kaybın genlik ile nasıl değiştiğini inceleyebilirsin. Exponential decay modelini ve damping constant kavramını kullanarak, veri ile teorik model arasındaki farkları ayrıntılı şekilde tartışma şansı bulursun.
“How does the length of a simple pendulum affect the deviation from the small-angle approximation at larger amplitudes?”
Basit bir sarkaç deneyini, small-angle approximation sınırlarını test etmek için kullanmak çok öğretici olur. Farklı uzunluklarda sarkaçlar kurup, küçük ve büyük genlikler için periyot ölçerek, T = 2π√(l/g) formülünün nerede bozulmaya başladığını inceleyebilirsin. Özellikle büyük genliklerde elde ettiğin veriyi, daha gelişmiş teorik modellerle karşılaştırmak, sana trigonometrik yaklaşım hatalarının fiziksel etkilerini sayısal olarak tartıştırır; bu da Critical Thinking kısmına güçlü malzeme verir.
Optics ve waves temelli konular, hem görsel olarak ilgi çekici hem de deneysel kurulum açısından oldukça ulaşılabilir. Gözlük camı, telefon flaşı, kulaklık ve oda akustiği gibi bağlamlar, teoriyi günlük yaşamla doğal biçimde birleştirir.
“How does the curvature of a lens in eyeglasses affect image distortion at the edges of the visual field?”
Gözlük lensleri, geometric optics için harika bir gerçek hayat örneği oluşturur. Farklı curvature değerlerine sahip lensler kullanarak, görüntünün merkez ve kenar bölgelerindeki büyütme faktörünü ve distortion miktarını ölçebilirsin. Millimetrik kâğıt arkasından bakarak karelerin “eğilmesini” fotoğrafla kaydedip, bu veriyi simple lens equations ile karşılaştırmak, aberration ve magnification kavramlarını EE seviyesinde incelemeni sağlar.
“To what extent does the material of a smartphone screen protector affect the intensity and distribution of light from the phone’s LED flash?”
Telefon flaşı ve LED ışık kaynağı, hem optics hem de materials konularını bağlar. Farklı screen protector malzemeleri (cam, plastik, matte, glossy) kullanarak, belirli bir mesafedeki aydınlanma şiddetini ve ışığın dağılım profilini luxmeter veya ışık sensörü ile ölçebilirsin. Snell’s law, scattering ve internal reflection kavramlarını kullanarak, hangi malzemenin ışık şiddetini ne kadar azalttığını ve ışınların yayılma açısını nasıl değiştirdiğini sayısal olarak tartışabilirsin.
“What is the relationship between the design of over-ear headphones and the attenuation of external sound at different frequencies?”
Kulaklık tasarımı ve sound insulation, hem akustik hem de uygulamalı fizik açısından zengin bir çalışma alanı sunar. Farklı over-ear kulaklıkları kullanarak, dış ortam gürültüsünün içeri ne kadar sızdığını, özellikle düşük ve yüksek frekanslarda ölçebilirsin. Frequency analyzer veya basit bir mikrofon ve yazılım ile frequency-dependent attenuation grafikleri oluşturup, bunları kulaklığın pad malzemesi, kulak çevresi sızdırmazlığı ve kasa hacmi gibi tasarım özellikleri ile ilişkilendirebilirsin.
“How does the spacing between slits in a homemade double-slit setup affect the visibility of interference fringes using a low-power laser pointer?”
Double-slit interference, EE için hem teorik hem deneysel olarak çok güçlü bir konu. Basit bir laser pointer ve farklı slit spacing değerlerine sahip kartlar kullanarak, interference fringes aralıklarını ve visibility değerini ölçebilirsin. Fringe spacing formülünü (Δy = λL/d) kullanarak dalga boyunu tahmin edebilir, aynı zamanda slit spacing küçüldükçe pattern’in ne kadar “bulanıklaştığını” veya kontrastının nasıl değiştiğini inceleyebilirsin; bu sayede wave optics kavramlarını doğrudan verin üzerinden test etmiş olursun.
“How does the amount and placement of acoustic foam in a small room affect the reverberation time for different frequency bands?”
Küçük bir oda, room acoustics için iyi bir laboratuvar olabilir. Farklı miktarlarda acoustic foam veya benzeri yalıtım malzemeleri kullanarak, odanın reverberation time değerini ölçebilirsin. Clap test veya hoparlör ile sabit bir ses üretip, mikrofon ve yazılımla decay curve çıkararak, özellikle düşük ve yüksek frekans bantlarında reverberation time nasıl değişiyor, bunu grafiklerle gösterebilirsin. Bu çalışma, wave reflection, absorption coefficient ve energy decay kavramlarını günlük hayatla doğrudan bağlayan bir Extended Essay konusuna dönüşebilir.
Electricity and Magnetism başlıkları, basit devreler ve manyetik alan deneyleri sayesinde okul laboratuvarında oldukça rahat uygulanabilir. Teorik kısımda ciddi kaynak arıyorsan, MIT OpenCourseWare içindeki Physics II: Electricity and Magnetism ders notları sana güçlü bir referans çerçevesi sunar.
“How does the length and thickness of graphite pencil leads affect their electrical resistance in a simple DC circuit?”
Graphite kalem uçları, resistivity ve resistance kavramlarını incelemek için pratik ve ucuz bir seçenek. Farklı uzunluk ve kalınlıktaki uçları kullanarak, sabit bir voltage altında akımı ölçebilir, R = ρL/A modelinin gerçek verinle ne kadar uyuştuğunu test edebilirsin. Aynı üreticinin farklı sertlik derecelerini (HB, 2B gibi) kullanmak da, material composition etkisini tartışmak için ekstra bir boyut katar.
“What is the relationship between the number of turns in a small solenoid and the magnetic force experienced by a nearby current-carrying wire?”
Burada odak noktan magnetic field of a solenoid ve Lorentz force olur. Farklı sarım sayısına sahip küçük solenoidler hazırlayıp, yakınından geçen akım taşıyan düz bir tel üzerine etki eden kuvveti, basit bir teraziyi modifiye ederek ölçebilirsin. Akım, sarım sayısı ve kuvvet arasındaki ilişkiyi grafikle göstererek, teorik F = BIL modeli ile veriyi karşılaştırabilir, manyetik alan uniformluğu ve edge effects gibi kavramları tartışabilirsin.
“To what extent does the core material of a small transformer affect its efficiency at low voltages?”
Küçük ölçekli bir transformer kurup, farklı core materials (örneğin ferrite, laminated iron, hatta hava çekirdek) kullanarak verimliliği incelemek, elektrik ve manyetizmayı güzelce birleştirir. Primary ve secondary coil voltaj ve akımını ölçerek, power input ve power output değerlerini karşılaştırabilir, efficiency grafikleri çıkarabilirsin. Core saturation, eddy currents ve hysteresis loss kavramlarını, elde ettiğin sonuçlar üzerinden yorumlamak, Extended Essay için teorik derinlik sağlar.
“How does the configuration of resistors (series vs parallel vs mixed networks) affect power dissipation and temperature rise in low-power DC circuits?”
Basit resistor networks kurarak, aynı toplam resistance için farklı bağlantı konfigürasyonlarının power dissipation ve sıcaklık artışı üzerindeki etkisini inceleyebilirsin. İnce termometre probu veya sıcaklık sensörü ile dirençlerin sıcaklık değişimini kaydeder, aynı anda devredeki voltage ve current değerlerini ölçüp P = VI veya P = I²R ilişkisini test edersin. Bu şekilde hem circuit theory hem de Joule heating ve energy concepts üzerine güçlü bir tartışma alanı yakalarsın.
Thermal physics konuları, enerji verimliliği ve sürdürülebilirlik ile birleştiğinde, hem akademik hem de toplumsal anlamda güçlü bir Extended Essay konusuna dönüşür. Enerji verimliliği ile ilgili temel kavramları toparlamak için istersen Penn State’in “Lesson 3: Energy Efficiency” içeriğine de göz atabilirsin, örneğin EGEE 102 çevrimiçi ders notları.
“How does the thickness and type of insulation material affect the rate of heat loss from a small heated box?”
Basit bir “mini-house” modeli kurarak, farklı insulation materials (strafor, karton, kumaş, geri dönüştürülmüş malzeme) ve kalınlıklar için heat loss rate ölçebilirsin. İçine küçük bir elektrikli ısıtıcı veya sıcak su kabı koyup, sıcaklık sensörü ile iç ve dış sıcaklık farkının zamana göre değişimini kaydedersin. Newton’s law of cooling, thermal conductivity ve energy transfer kavramlarını kullanarak, hangi malzemenin sürdürülebilir bina tasarımı açısından daha avantajlı olabileceğini tartışabilirsin.
“To what extent does the surface colour and coating of a small solar absorber plate affect its temperature rise under constant illumination?”
Küçük bir solar absorber plate deneyinde, farklı renk ve kaplamalara sahip metal plakalar kullanarak, aynı ışık kaynağı altında sıcaklıklarının nasıl değiştiğini inceleyebilirsin. Siyah mat, beyaz parlak, alüminyum çıplak yüzey gibi seçeneklerle, absorptivity ve emissivity kavramlarını test eder, sıcaklık-zaman grafikleri çıkarırsın. Bu veriyi, güneş kolektörü verimliliği ve sürdürülebilir enerji teknolojileri bağlamında yorumlamak, Extended Essay’ine güçlü bir çevresel boyut ekler.
“What is the relationship between temperature and electrical resistance in a nichrome wire, and how does this affect the efficiency of a simple heating element?”
Nichrome wire, hem elektrik hem de ısı fiziğini birleştiren klasik bir malzeme. Kontrollü biçimde ısıtılan bir nichrome telin resistance değerini farklı sıcaklıklarda ölçerek, R(T) ilişkisini grafikle gösterebilirsin. Aynı zamanda tel üzerinden geçen power input ile ulaştığı kararlı sıcaklık arasındaki bağlantıyı inceleyip, basit bir heating element’in energy efficiency özelliklerini tartışabilirsin. Bu çalışma, resistivity, power dissipation ve sustainability kavramlarını tek bir EE içinde toplayan güzel bir örnek olur.
Modern physics konuları çoğu zaman doğrudan deney yapmak için zor görünse de, basit simülasyonlar, LED’ler ve fotoelektrik setupları sayesinde lise düzeyinde de anlamlı araştırmalar üretmek mümkün. Teori kısmında iyi bir temel kurmak için photoelectric effect üzerine yazılmış açık ders notlarına göz atabilirsin, örneğin Michigan State’in College Physics 2 içindeki Photoelectric Effect bölümü.
“How does the wavelength of incident light affect the stopping potential in a basic photoelectric effect experiment using a simple phototube?”
Okulunda hazır photoelectric effect seti varsa, farklı wavelength değerlerine sahip LED’ler veya filtreler kullanarak stopping potential ölçümleri yapabilirsin. Elde ettiğin veriyi eV = hf − Φ denklemiyle karşılaştırarak hem Planck constant değerini tahmin edebilir hem de work function kavramını tartışabilirsin. Deneysel sonuçlarını, literatürdeki değerler ve hata kaynaklarıyla kıyaslamak, teori-pratik ilişkisini göstermenin çok iyi bir yolu olur.
“To what extent does the forward voltage of different coloured LEDs relate to the band gap energy of their semiconductor materials?”
Farklı renklerde LED kullanarak, forward voltage değerlerini ölçebilir ve bu voltajı semiconductor band gap energy ile ilişkilendirebilirsin. Renk ile photon energy arasındaki bağlantıyı (E = hc/λ) kullanarak, her LED için tahmini band gap değeri çıkarır, bunu datasheet veya literatür değerleriyle karşılaştırırsın. Bu konu, quantum concepts, semiconductor physics ve günlük teknolojiler (ekranlar, aydınlatma) arasında çok net bir köprü kurar.
“How does the thickness of aluminum shielding affect the count rate of beta radiation from a laboratory source?”
Güvenli beta source bulunan okullarda, farklı kalınlıklarda alüminyum plakalar kullanarak radiation shielding etkisini inceleyebilirsin. Geiger counter ile count rate ölçüp, kalınlığa göre exponential decay grafiği elde eder, attenuation coefficient hesaplayabilirsin. Bu çalışma, nuclear physics, radiation protection ve medical imaging teknolojilerinin arkasındaki temel prensipleri anlamlandırmak için iyi bir Extended Essay fırsatı sunar; teori kısmında half-value layer kavramını da rahatlıkla kullanabilirsin.
Son grup, çevre ve enerji teknolojileriyle doğrudan bağlantılı, aynı zamanda uygulamalı fizik vurgusu taşıyan Research Question fikirlerinden oluşuyor. Enerji dönüşüm verimliliği ile ilgili daha ileri okuma yapmak istersen, open textbook niteliğindeki Energy efficiency bölümünü içeren mühendislik notları de işine yarayabilir.
“How does the tilt angle of a small rooftop solar panel affect its daily energy output throughout different seasons?”
Eğer okul çatısında veya balkon ortamında küçük bir solar panel varsa, farklı tilt angle değerleri için gün boyunca enerji üretimini kaydedebilirsin. Multimetre ve data-logger kullanarak, belirli aralıklarla voltage ve current ölçüp, günlük toplam enerji output’unu hesaplayabilir ve bunu yerel hava durumu verileriyle birlikte analiz edebilirsin. Farklı mevsimler için optimum açı tahmini yaparak, sustainable energy planning bağlamında gerçekçi çıkarımlar yapman mümkün olur.
“What is the relationship between blade length of a small model wind turbine and its power output at moderate wind speeds?”
Basit bir wind turbine modeli kurup, farklı blade length değerleriyle, sabit veya kontrollü bir rüzgar kaynağı (örneğin güçlü bir fan) kullanarak power output ölçebilirsin. Voltage ve current sensörleri ile elde ettiğin veriyi kullanarak, blade length ile power arasındaki ilişkiyi grafikle gösterebilir, theoretical wind power modeline ne kadar yaklaştığını tartışabilirsin. Yerel rüzgar hızı verilerini kullanarak, küçük ölçekli bir sistemin gerçek ortamda ne kadar enerji üretebileceğini de kaba bir hesapla tahmin edebilirsin.
“To what extent can a simple capacitor-based storage system smooth out the power fluctuations of a small solar panel under partly cloudy conditions?”
Küçük bir solar paneli, capacitor-based energy storage sistemi ile birleştirerek, bulutlu havalarda oluşan power fluctuations etkisini inceleyebilirsin. Güneş ışığındaki ani düşüş ve yükselişlerde, capacitor bağlı ve bağlı değilken load üzerindeki voltage değişimini kaydedip, smoothing etkisini sayısal olarak karşılaştırırsın. Bu çalışma, energy storage, power quality ve küçük ölçekli off-grid sistemlerin tasarımı hakkında hem teorik hem pratik tartışma yapmana izin verir; Extended Essay içinde sürdürülebilirlik ve gerçek hayat uygulamalarıyla güçlü bir bağ kurmuş olursun.
Artık yapının ne olduğunu, kriterleri ve konu fikirlerini biliyorsun; bu noktadan sonra oyunu kazandıran kısım, hata yapmamak, zamanı iyi kullanmak ve Grade Boundary hedeflerken gerçekten stratejik düşünmek. Aşağıdaki üç başlık, Extended Essay sürecinin son düzlüğünde sana net bir kontrol listesi sunacak.
Fizik Extended Essay yazarken öğrencilerin tekrar tekrar düştüğü birkaç klasik tuzak var. Bunların farkında olmak, daha baştan sana ciddi puan kazandırır.
Bu hatalar, farklı okullarda ve rehberlerde de tekrar ediyor; örneğin birçok IB kılavuzu, ilk taslakta geniş konuyu daraltmayan öğrencilerin sonradan çok zorlandığını vurguluyor, bunu WAB EE timeline rehberinde de net görebilirsin.
IB Physics Extended Essay, tek dönemlik bir proje değil, neredeyse 9–12 aya yayılan bir süreç gibi düşünmek çok daha sağlıklı. Tam takvimi okulun verecek, ama kendi çalışma akışını şu etaplar üzerinden planlamak sana büyük avantaj sağlar.
1. Etap: Brainstorming ve ön odaklanma (ilk 3–4 hafta)
Bu dönemde amaç, “hangi geniş alanlarda çalışmak istiyorum?” sorusuna cevap bulmak. Mechanics, waves, electricity, thermal physics ya da modern physics içinden 2–3 alan seç, sonra laboratuvar imkânlarını ve ekipmanları düşünerek eleme yap. Aynı dönemde, supervisor adayınla kısa bir görüşme ayarlayıp, hangi tür projelerin o okulda geçmişte iyi gittiğini sorabilirsin.
2. Etap: Ön araştırma ve Research Question taslağı (sonraki 4–6 hafta)
Bu aşamada textbook, üniversite lecture notes ve eski EE örneklerine bakarak teorik çerçeveni kabaca kurarsın. Birkaç olası Research Question yaz, hepsini bir sayfada kıyasla ve her biri için “hangi veriyle cevaplarım, hangi modelle analiz ederim?” diye not düş. Supervisor ile ilk ciddi toplantında, bu soru taslaklarını götürüp birlikte daraltman çok işe yarar.
3. Etap: Pilot deney veya yöntem denemesi (yaklaşık 2–4 hafta)
Seçtiğin yöntemi küçük ölçekte dene. Birkaç data point topla, sensörleri test et, veri aralığının mantıklı olup olmadığını gör. Bu pilot çalışma, hem belirsizlikleri, hem de equipment sınırlarını erkenden anlamanı sağlar. Supervisor’a sadece fikir değil, küçük bir grafik ya da tablo gösterebilirsen, alacağın feedback çok daha somut olur.
4. Etap: Tam veri toplama ve kayıtların düzenlenmesi (4–6 hafta)
Artık nihai Research Question netleşmiş olmalı. Bu etapta, planladığın tüm aralıklar için ölçümlerini yap, her adımı lab defterine ya da dijital dosyana tarih, koşul ve yorumla birlikte kaydet. Aynı zamanda ham veriyi, Excel veya benzeri bir dosyada hemen temiz bir tabloya geçmek, ileride analysis kısmını çok hızlandırır.
5. Etap: İlk tam taslak (introduction + theory + method + data + ilk analysis) (4–5 hafta)
Bu turda “mükemmel yazayım” baskısını bırakıp, her bölümü en azından kaba haliyle tamamlamaya odaklan. Introduction’da Research Question, context ve hedefi netleştir, theory kısmında kullanacağın model ve equations’ı yaz, method bölümünü başka bir öğrencinin tekrar edebileceği açıklıkta anlat. İlk grafiklerini ve temel hesaplamalarını da bu versiyona dahil et.
6. Etap: Supervisor feedback ve revizyon döngüsü (2–3 tur, birkaç ay yayılabilir)
İyi işleyen Extended Essay süreçlerinde, supervisor ile en az 2, çoğunlukla 3 anlamlı feedback turu oluyor. Taslağını göndermeden önce, hangi bölümlere geri bildirim istediğini kısa bir listeyle ilet, örneğin “Analysis derinliği yeterli mi, Discussion kısmı çok mu yüzeysel kaldı?” gibi. Supervisor’ların kendi rolü ve sınırlılıklarıyla ilgili rehberlerin de benzer döngü tavsiye ettiğini, örneğin WAB’nin supervisor sayfasında görebilirsin.
7. Etap: Son revizyon, Presentation düzeltmeleri ve RPPF hazırlığı (son 3–4 hafta)
Son turda kelime sayısını dengele, gereksiz tekrarları temizle, şekil ve tabloları numaralandır ve captions ekle. Citation stilini baştan sona kontrol et, Contents sayfasını güncelle ve Conclusion’un Research Question’a net cevap verdiğinden emin ol. Aynı dönemde Reflection oturumları için RPPF notlarını yaz, süreçte yaptığın önemli seçimleri ve dönüm noktalarını kısa ama somut örneklerle anlat.
Bu akışa sadık kaldığında, Extended Essay artık “dev bir duvar” gibi değil, parçalı ama yönetilebilir bir proje gibi hissetmeye başlar, bu da hem motivasyonunu hem de sonucun kalitesini ciddi biçimde yükseltir.
IB, Extended Essay için her oturumda bir Grade Boundary tablosu yayınlıyor. Kabaca, 0–34 puanlık toplam skoru hangi aralıkta aldığını, harf notuna (A, B, C, D, E) çeviren sistem bu. Physics EE için yüksek band, özellikle A ve B aralıkları, sadece “konu zor” olduğu için gelmiyor, kriterleri ne kadar dengeli karşıladığınla geliyor.
Fizik öğrencileri genelde teknik detaylara odaklanıp iki kritik noktayı ihmal ediyor: Criterion C (Critical Thinking) ve Criterion E (Engagement). Yüksek band için kısa bir odak haritası şöyle işleyebilir:
Grade Boundary peşinde koşarken tek odak noktası “puan” olduğunda, yazı çoğu zaman kuru ve mekanik bir rapora dönüşüyor. Uzun vadede sana asıl kazancı sağlayan kısım, bilimsel düşünme alışkanlığı oluyor. Bu yüzden kendi kendine şu tür soruları yazma sürecinde sık sık sorabilirsin:
Resmi kriterlerin ve güncel açıklamaların ayrıntılarını düzenli aralıklarla kontrol etmekte de fayda var. Okul ib coordinator’ın yanında, IB okullarının yayınladığı rehber sayfalarına bakmak da iyi bir alışkanlık; örneğin bazı liseler, Physics EE için kriter yorumlarını ve örnekleri tek sayfada topluyor, buna benzer bir özet için bu Extended Essay kriter rehberi tarzı içeriklere göz atabilirsin.
Son çizgide, hedefin sadece Grade Boundary değil, üniversitede karşılaşacağın “gerçek” bilimsel raporlara hazırlık olduğunu unutmazsan, hem notun hem de öğrendiğin şeylerin kalıcılığı çok daha yüksek olur.
Bu rehberin ana hattı net: iyi tanımlanmış bir Research Question, gerçekçi ve tutarlı bir metodoloji, dürüst ve derin bir analysis, temiz bir presentation ve samimi personal engagement olmadan güçlü bir Physics Extended Essay çıkmıyor. Buradaki 20 soru fikri, yalnızca birer başlangıç noktası, kendi deneysel imkanlarına, ilgi alanına ve supervisor’ının geri bildirimine göre bu soruları daraltman, yeniden yazman ve zamanla sana ait özgün bir soru haline getirmen gerekiyor. Amacın, Internal Assessment mantığını kopyalamak değil, ona göre daha kapsamlı, daha planlı ve daha olgun bir çalışma ortaya koymak, Grade Boundary hedefini de bu beş temel sütunu dengeleyerek yakalamak olmalı.
Kendine güven, çünkü iyi planlanmış küçük bir sistem üzerinde bile, sağlam veri, iyi kurulmuş grafikler ve açık argümanlarla çok güçlü bir Extended Essay yazmak mümkün. Bir sonraki adımda, resmi IB kılavuzunu ve konuya özel fizik rehberlerini dikkatle incele, özellikle supervisor’ınla oturup Assessment Criteria satır satır üzerinden geç, yanında da örneğin MIT OpenCourseWare’deki temel physics içeriklerini kullan (https://ocw.mit.edu) ve teori kısmını destekle. Şimdi sıra sende, Research Question taslağını aç, laboratuvar imkanlarını gözden geçir, supervisor’ınla bir tarih belirle ve bu rehberdeki adımları kendi programına uyarlayarak IB Physics Extended Essay sürecini kontrollü ve bilinçli bir şekilde tamamla.
Bir ormanın kesilmesine “evet” ya da “hayır” demek kolay görünebilir, ama IB Environmental Systems and Societies (ESS) içinde önemli olan kararın kendisi değil, neden o
Bir nehri kirleten fabrikanın bacası sadece duman mı çıkarır, yoksa görünmeyen bir fatura da mı üretir? IB ESS’de environmental economics, tam olarak bu görünmeyen faturayı
Bir nehre atılan atık, bir gecede balıkları öldürebilir, ama o atığın durması çoğu zaman aylar, hatta yıllar alır. Çünkü çevre sorunları sadece “bilim” sorusu değil,
Şehirde yürürken burnuna egzoz kokusu geliyor, ufuk çizgisi gri bir perdeyle kapanıyor, bazen de gözlerin yanıyor; bunların hepsi urban air pollution dediğimiz konunun günlük hayattaki
Şehir dediğimiz yer, sadece binalar ve yollardan ibaret değil, büyük bir canlı organizma gibi sürekli besleniyor, büyüyor, ısınıyor, kirleniyor, bazen de kendini onarmaya çalışıyor. IB
IB ESS Topic 8.1 Human populations, insan nüfusunun nasıl değiştiğini, bu değişimin nedenlerini ve çevre üzerindeki etkilerini net bir sistem mantığıyla açıklar. Nüfusu bir “depo”
Bir gün marketten eve dönüyorsun, mutfak tezgahına koyduğun paketli ürünlerin çoğu, aslında üründen çok ambalaj gibi görünüyor. Üstüne bir de dolabın arkasında unutulan yoğurt, birkaç
Evde ışığı açtığında, kışın kombiyi çalıştırdığında ya da otobüse bindiğinde aslında aynı soruyla karşılaşıyorsun, bu enerjiyi hangi kaynaktan üretiyoruz ve bunun bedelini kim ödüyor? IB
Bir musluğu açtığında akan su, markette aldığın ekmek, kışın ısınmak için yaktığın yakıt, hatta telefonunun içindeki metal parçalar; hepsi natural resources (doğal kaynaklar) denen büyük
Gökyüzüne baktığında tek bir “hava” var gibi görünür, ama aslında atmosfer kat kat bir yapı gibidir ve her katın görevi farklıdır. IB Environmental Systems and