IB Diploma Programı’nda IB ESS Extended Essay, çevreyle toplumun kesiştiği noktayı derinlemesine inceleyebildiğin, yaklaşık 4.000 kelimelik bağımsız bir araştırma projesi gibi çalışır ve TOK ile birlikte Diploma toplam puanına eklenen core puanlarını etkiler. Extended Essay, Internal Assessment’tan farklı olarak, tamamen senin tasarladığın bir araştırma sorusuna, kendi veri toplama ve yorumlama sürecine, sonra da tutarlı bir akademik metne dönüşen uzun soluklu bir süreçtir. Değerlendirme sonunda aldığın toplam puan, IB’nin her yıl yayımladığı Grade Boundary aralıklarına göre A’dan E’ye bir harf notuna çevrilir, bu yüzden her puan gerçekten önem kazanır.
Environmental Systems and Societies, yani ESS, hem çevre sistemlerini hem de sosyal boyutu bir araya getiren interdisciplinary bir derstir; bu yüzden Extended Essay’in de sadece “çevre bilimi” ya da sadece “sosyoloji” gibi davranması yeterli olmaz, mutlaka insan-toplum-çevre ilişkisini birlikte ele alman beklenir. 2025 sonrası güncellenen ESS Extended Essay kriterleri, Framework, Knowledge & Understanding, Analysis, Discussion & Evaluation ve Reflection başlıkları altında daha net yapı, daha güçlü içerik bilgisi, tutarlı analiz ve anlamlı akademik yansıtma (reflection) görmeyi hedefler, bu yazıda her birini ayrı ayrı, sade bir dille açacağız.
Bu rehberin iki net hedefi var; önce, research question seçiminden kaynak kullanımı ve yapılandırmaya kadar adım adım izleyebileceğin pratik bir yazım rehberi sunmak, ardından da kendi koşullarına uyarlayabileceğin 20 özgün ve uygulanabilir research question fikri vermek. Yazıyı baştan sona takip ettiğinde, elinde supervisor’la güvenle tartışabileceğin sağlam bir taslak planı, netleştirilmiş bir research question kısa listesi ve ESS Extended Essay sürecine daha kontrollü başlamanı sağlayacak berrak bir yol haritası olacak.
ESS Extended Essay’e başlamadan önce oyunun kurallarını bilmek, seni hem zaman hem de stres açısından ciddi anlamda rahatlatır. Kelime sınırı, değerlendirme yapısı, konu kapsamı ve 2025 sonrası kriter isimleri kafanda net olduğunda, research question seçerken de yazarken de çok daha kontrollü ilerlersin. Bu bölümde, “temel çerçeve”yi koyup sonraki kısımlardaki stratejilere sağlam bir zemin hazırlayacağız.
IB Extended Essay için resmi maksimum kelime sınırı 4.000 kelimedir ve bu sınır oldukça katıdır. Introduction, main body, conclusion, alıntılar, in-text citation’lar ve açıklama içeren footnote’lar bu sınıra dahildir; title page, contents page, references ve sadece kaynak içeren dipnotlar ise sayılmaz. Examiner’lar genelde 4.000’in üzerindeki kısmı okumaz, yani ekstra yazdığın her cümle, puan getirmeyen ama zamanını yiyen bir yük haline gelir.
Pratikte, ESS Extended Essay için çoğu öğrenci 3.500–3.900 kelime aralığında kalmayı hedefler. Bu aralık, hem yeterli derinliğe inmeni sağlar hem de son düzenlemelerde kelime kırpmak için nefes alanı bırakır. Aşırı kısa yazmak da sorun yaratır; 1.500–2.000 kelimenin altında kalan essay’ler genelde yeterli analiz ve tartışma gösteremediği için düşük band’lere sıkışır.
Resmi yapıyı görmek istersen birçok okulun IB kılavuzunda Extended Essay bölümü ayrıntılı anlatılır; örneğin International School of Paris’in DP Curriculum Guide’ında Extended Essay kısmı hem word limit hem de core puan mantığını özetler. Bu tür dokümanlara göz atmak, okulunun beklentisini supervisor toplantılarından önce daha net anlamanı sağlar.
Notlandırma tarafında, ESS Extended Essay toplam 34 puan üzerinden değerlendirilir. Bu 34 puanın 30 puanı doğrudan essay içeriğine, yani araştırma soruna, veri kullanımına, analizine, tartışmana ve akademik sunumuna gider. Kalan 4 puan ise RPPF’den (Reflections on Planning and Progress Form) gelir. RPPF, supervisor’la yaptığın üç reflection oturumunu ve süreç boyunca ne kadar bilinçli ilerlediğini gösteren kısa ama etkili bir bileşendir; 4 puan az gibi görünse de Grade Boundary’ye yakın durumlarda A ile B veya B ile C arasındaki farkı yaratabilir.
Grade Boundary kavramı, aldığın ham puanın (0–34) hangi harf notuna denk geldiğini belirleyen puan aralıkları için kullanılır. Her session’da IB bu aralıkları yayınlar ve örneğin A için 30–34, B için 25–29 gibi band’lar görebilirsin. Burada önemli olan:
Extended Essay, TOK ile birlikte Diploma Points Matrix içinde core puanlarını belirler; çoğu okul bu tabloyu IB bilgilendirme broşürlerinde paylaşır, örneğin LSU Laboratory School’un IB booklet’inde Extended Essay ve TOK kombinasyonuna göre diploma puan tablosu yer alır. ESS Internal Assessment (IA) ise ders içi notunun bir parçası olarak diploma toplam puanını etkiler, Extended Essay ise ders notundan bağımsız şekilde core puanlarına katkı verir; kısaca, ikisi de önemli ama farklı kanallardan puan kazandırır.
Kelime sınırına sadık kalmak, RPPF’yi ciddiye almak ve 34 üzerinden bir “hedef band” belirlemek, Extended Essay sürecini daha stratejik yönetmeni sağlar.
ESS, adı üstünde Environmental Systems and Societies, yani hem çevresel sistemleri hem de insan toplumlarını içeren interdisciplinary bir ders. Extended Essay konun sadece “çevre bilimi” gibi davranırsa Biology tarafına, sadece “mekânsal analiz”e yaslanırsa Geography tarafına kayma riski doğar. IB’nin ESS rehberlerinde altı özellikle çizilen nokta, research question içinde mutlaka insan-toplum boyutunun, politika, ekonomi ya da etik bir açının sezilebilir olmasıdır.
Bu ne demek? Örneğin:
Oysa ESS Extended Essay için daha uygun olanlar, bu bilimsel ölçümleri insan etkisi ya da insan sonuçları ile bağlayan sorulardır:
Bu tarz research question’lar, ekolojik göstergeler ile sosyoekonomik veya davranışsal veriyi birlikte kullanmana alan açar. Bazı okullar, ESS Extended Essay için konu seçim rehberleri yayımlar; örneğin DPHS’in ESS EE sayfasında topic choice ve treatment of the topic dokümanları hangi başlıkların uygun olduğunu somut biçimde örnekler.
Konu genişliği de en az konu türü kadar önemli. Çok geniş ve küresel sorular, ESS için genelde riskli:
Bu tip global ve ucu açık sorular, seni yüzeysel kalmaya zorlar çünkü:
Buna karşılık, daha yerel ve ölçülebilir bir research question hem veri toplama sürecini somutlaştırır hem de not açısından daha güvenli bir alan yaratır. Örneğin:
Kendi yaşam çevrenden, şehrinden ya da okulundan çıkan konular genelde hem daha özgün olur hem de daha uygulanabilir veri sunar. Supervisor’ların en çok çekindiği şey, ESS kılavuzuna tam oturmayan “yarı Biology, yarı Geography ama tam olarak ESS olmayan” konulardır; research question’ını yazarken “Bu soruda hem environment hem societies net mi?” diye kendine sorman iyi bir filtre işlevi görür.
2025 sonrası güncellenen Extended Essay yapısında, ESS için de geçerli olan beş ana kriter var. İsimler okul dökümanlarında bazen küçük farklarla geçse de genel çerçeve şöyle:
Bu beş kriterin ortak mesajı, Extended Essay’in sadece “bilgi toplama” işi olmadığıdır. ESS Extended Essay, aynı anda:
İlerleyen bölümlerde her bir kriter için ayrı ayrı, “ESS bağlamında bu kriterde yükselmek için nelere dikkat etmeli?” sorusuna yönelik somut stratejiler ve mini checklist’ler göreceksin. Şimdilik bu kısa özet, aklında şu fikri netleştirsin: Güçlü bir ESS Extended Essay, sadece çevreyle ilgili bilgiye değil, o bilgiyi kullanma, yorumlama ve süreçten anlam çıkarma becerine de dayanır.
Photo by MART PRODUCTION
ESS Extended Essay’in ne kadar iyi olacağı, aslında daha giriş paragrafını yazmadan, research question’ı kurduğun anda büyük ölçüde belli olur. Çok geniş, muğlak ya da ölçülemeyen bir soru, en iyi niyetle bile yazılmış olsa bile Grade Boundary açısından seni aşağı çeker. Net, yerel, veri temelli ve ESS kavramlarıyla uyumlu bir soru ise hem analiz kısmını güçlendirir hem de evaluation ve reflection bölümlerini yazmayı çok daha akıcı hale getirir. IB okullarının birçoğu research question formülasyonu için kılavuzlar paylaşır; örneğin I-Shou International School’un Extended Essay rehberinde research question örnekleri ve uyarılar içeren bir sayfa bulabilirsin: Extended Essay: Research Questions.
Aşağıdaki alt başlıklarda, güçlü bir ESS research question’ın temel özelliklerini, yerel çevreyi kullanarak nasıl özgün konular üretebileceğini ve veri toplama stratejine göre sorunu nasıl şekillendirebileceğini adım adım göreceksin.
İyi bir ESS research question, sadece “akıllıca” görünmek zorunda değil, aynı zamanda 4.000 kelimelik Extended Essay yapısına ve kendi günlük hayatına da uyumlu olmalı. Pratik bir kontrol listesi, sana gerçekten “çalışan” bir soru kurarken çok yardımcı olur.
Güçlü bir ESS research question genelde şu özelliklere sahip olur:
Bu çerçevenin nasıl çalıştığını görmek için, üç farklı seviye research question karşılaştırmasına bakalım. Soru cümleleri bilinçli olarak İngilizce, açıklamalar Türkçe tutuldu:
Kendi sorunu yazarken, bu örneği bir şablon gibi düşünerek, “coğrafi alan + belirli indicator’lar + insan boyutu” üçlüsünü her zaman göz önünde tutmak işini epey kolaylaştırır.
ESS Extended Essay için konuyu uzaktaki tropikal ormanlara ya da okyanuslara taşımak kulağa çekici gelse de, pratikte yerel çevre çoğu zaman hem daha verimli hem de daha yüksek puan potansiyeline sahip olur. Her gün içinde yaşadığın şehir, mahalle, okul kampüsü ve hatta ev düzenin, sustainability ve environmental impact açısından veri dolu bir laboratuvar gibi düşünülebilir.
Kendi çevrene baktığında yakalayabileceğin bazı alanlar:
Bu tür konuların en büyük artısı, veri kaynaklarının elinin altında olmasıdır. Örneğin:
Bu kaynakların pek çoğu, Extended Essay süreçlerinde araştırma kütüphanelerinde bulunan akademik veri setleri kadar etkili olabilir. Üstelik local data kullanmak, examiner gözünde orijinalite ve derin analiz açısından seni öne çıkarır. Aynı şehirde olsan bile, senin evinin yakınındaki küçük bir dere, başka hiçbir öğrenci için bu kadar erişilebilir ve özgün bir study site olmayabilir.
Grade Boundary açısından bakıldığında, yerel veriye dayalı projeler genelde şu avantajları getirir:
Kısaca, research question seçerken uzak coğrafyalardaki soyut problemler yerine, pencereden baktığında görebileceğin gerçek sorunları düşünmek çoğu zaman hem seni hem de Extended Essay’ini rahatlatır.
ESS Extended Essay’de research question’ı kafanda netleştirmenin en pratik yollarından biri, önce “Ben hangi tür data toplayabilirim?” diye sormaktır. Yani veri toplama stratejini, research question tasarımının merkezine yerleştirmek işleri çok sadeleştirir. Aşağıda, sık kullanılan data collection yöntemleri ve her biri için örnek research question şablonları var.
1. Survey (anket) temelli sorular
Survey, insanların davranışlarını, farkındalık seviyesini, alışkanlıklarını ve perceived impact’lerini ölçmek için çok uygundur.
Örnek soru taslağı:
“To what extent do high-school students in [school name] separate their household waste, and what factors most influence their behaviour?”
Burada Likert scale sorular, frequency of recycling, knowledge about local waste management policies gibi değişkenler ölçülebilir.
2. Interview temelli sorular
Interview, derinlemesine qualitative data toplamak için daha uygundur. Genellikle policy, stakeholder view veya conflict of interest içeren konularda işe yarar.
Örnek soru taslağı:
“How do different stakeholders perceive the effectiveness of the new plastic bag regulation in [city name]?”
Bu tip bir soru için belediye yetkilileri, market yöneticileri ve consumers ile yarı yapılandırılmış interview’lar yapabilirsin. ESS’de bu tür sorularda mutlaka environmental outcome ile bağlantıyı netleştirmen gerekir.
3. Field measurements (saha ölçümü) temelli sorular
Field study, ESS içinde çok sevilen bir yöntemdir, çünkü hem scientific method hem de local environment ile doğrudan temas içerir.
Örnek soru taslağı:
“How does nitrate concentration change with distance from agricultural fields along the [river name] in [district]?”
Burada belirli sampling points tanımlar, test kitleriyle nitrate levels ölçer ve results’ı distance ile karşılaştırırsın. Ayrıca, tarımsal practice’ler ve potential impacts on drinking water üzerinden ESS bağını kurarsın.
4. Secondary data (ikincil veri) temelli sorular
Bazen primary data toplamak zor ya da riskli olabilir. Bu durumda belediyeler, devlet kurumları, STK’lar veya open data portalları üzerinden secondary data kullanabilirsin.
Örnek soru taslağı:
“To what extent have municipal recycling rates in [city name] changed since the introduction of a door-to-door collection system in 2018?”
Burada zaman içindeki değişimi, population growth veya policy changes ile birlikte yorumlarsın. Secondary data kullansan bile, analysis ve evaluation senin özgün katkın olur.
5. GIS haritalar ve spatial analysis temelli sorular
GIS, land use change, green space dağılımı, flood risk gibi konularda güçlü bir araçtır.
Örnek soru taslağı:
“How has the expansion of urban areas in [city name] between 2010 and 2024 affected the connectivity of green spaces?”
Burada satellite imagery veya existing GIS layers üzerinden green corridors, habitat fragmentation ve potential impacts on biodiversity tartışılabilir.
6. Time series (zaman serisi) verileri ile sorular
Uzun dönemli data set’leri (örneğin 10 yıllık air quality veya temperature records) trend analizi için çok uygundur.
Örnek soru taslağı:
“To what extent have PM₂.₅ levels in [city name] changed during winter months since the introduction of natural gas heating policies?”
Bu tip sorularda, policy implementation dates ile time series verisini yan yana koyup correlation ve olası causal links üzerine tartışma yaparsın.
Kendi research question’ını tasarlarken, önce “Ben gerçekçi olarak hangi veri türlerine ulaşabilirim?” diye düşünmek, sonra bu veri türünü zorlamadan kullanabileceğin bir soru cümlesi kurmak, Extended Essay sürecini baştan sadeleştirir. Böylece yazım aşamasına geldiğinde, “Keşke bu veriyi toplamasaydım” demek yerine, “İyi ki baştan bu veri türüne göre bir soru kurmuşum” deme ihtimalin artar.
Research question seçimi, tek başına odanda oturup karar vereceğin bir şey olmak zorunda değil. Supervisor, bu noktada hem akademik rehber hem de gerçeklik kontrolü görevi üstlenir. Supervisor randevusuna “boş” gitmek yerine, küçük de olsa hazırlıkla gitmek, toplantının kalitesini ciddi şekilde artırır.
İlk toplantıya giderken yanında şunların olması çok faydalıdır:
Supervisor bu bilgileri gördüğünde:
Bu süreçte yaşadığın değişimleri, RPPF üzerine yansıtmak da önemli bir puan kaynağıdır. Örneğin RPPF’de kullanabileceğin reflection cümle türleri şöyle olabilir:
Bu tür yansıtmalarda, supervisor’ın söylediği her detayı tekrar etmek zorunda değilsin. Önemli olan, geri bildirimi nasıl işlediğini, research question’ını bu feedback doğrultusunda nasıl geliştirdiğini ve araştırmacı olarak kendi düşünme şeklini nasıl değiştirdiğini net biçimde göstermen. Böylece hem research question’ın daha sağlam olur hem de Reflection kriterinde hak ettiğin puanı alma şansın yükselir.
ESS Extended Essay yazarken research question seçimi kadar, yapıyı baştan sona temiz kurmak da puanı belirler. Examiner senin metnine ilk sayfadan itibaren “Bu öğrenci ne yaptığını biliyor” hissiyle bakarsa, Criterion A’dan D’ye kadar tüm kriterlerde işin kolaylaşır. Bu bölümde başlıktan conclusion’a kadar her ana kısmı, ESS bağlamına göre adım adım netleştireceğiz.
Extended Essay’de başlık, sadece estetik bir detay değil, research question’ın aynası gibi çalışır. Başlığı yazarken en önemli şey, research question ile tam tutarlılık, netlik ve hangi değişkenleri incelediğinin sezilebilir olmasıdır.
İyi bir ESS başlığı genelde:
Başlık research question ile aynı olmak zorunda değil ama arada anlam farkı olmamalı. Research question’da “To what extent do…” ile başlayan daha detaylı bir cümle kullanırken, başlıkta bunu daha kısa ve akıcı bir versiyonla sunabilirsin. Önemli olan, examiner Table of Contents’e bile geçmeden “Bu essay tam olarak neyi inceliyor?” sorusuna net bir cevap alabilsin.
Title Page ise IB formatında oldukça standart ilerler. Genellikle şu unsurlar yer alır:
Burada word count’a Introduction, Analysis, Discussion, Conclusion gibi ana gövdenin girdiğini, Title Page, Table of Contents, References ve Appendices’in girmediğini unutmamak önemli. Official Extended Essay guide’larında da bu ayrım net şekilde tarif edilir, okul kütüphanendeki ya da coordinator’ının paylaştığı kılavuzdan bu kısmı mutlaka bir kez gözden geçirmek iyi olur.
Table of Contents (İçindekiler), çoğu öğrenci tarafından “formal kısım” gibi görülür ama aslında Examiner için ciddi bir konfor alanı yaratır. Word veya Google Docs kullanırken “Heading 1 / Heading 2” stillerini doğru atarsan, Table of Contents’i otomatik üretirsin ve:
Özellikle ESS Extended Essay’de alt başlıkların net olması önemli, çünkü:
senin hem Criterion A (Framework) hem de Criterion C ve D’de daha organize görünmeni sağlar. Examiner gözünde “temiz yapı” çoğu zaman “temiz düşünme” ile eşleşir.
Introduction, Extended Essay’inin kapı girişi gibi; burada yaptığın her tercih, Criterion A puanını doğrudan etkiler. ESS bağlamında sağlam bir girişte mutlaka dört temel öğe bulunur.
1. Genel bağlam ve problem durumu
İlk paragrafta, çalıştığın konuyu global seviyeden yerel seviyeye doğru daraltarak anlatmak iyi bir yöntemdir. Örneğin önce hava kirliliğinin genel etkilerinden, sonra yaşadığın şehrin air quality sorunlarından, en sonunda da seçtiğin spesifik bölgeden bahsedebilirsin. Burada amaç:
Çok uzun tarihsel özetler veya genel çevrecilik söylemleriyle sayfalar doldurmaya gerek yok. Birkaç net cümle ile konunun environmental ve societal boyutunu ortaya koymak, Criterion A açısından yeterli ve etkili olur.
2. Net ifade edilmiş research question
Ardından, research question’ı tek bir cümle halinde, soru işaretiyle biten tam bir cümle olarak yazmalısın. Girişin ilk sayfası içinde, mümkünse bold ya da ayrı satırda vererek examiner’ın gözünü oraya çekebilirsin. Research question:
Bu noktada Criterion A, “Soru açık mı, odaklı mı ve ESS kapsamına gerçekten uyuyor mu?” diye bakar.
3. Kısa rationale (Bu sorunun neden önemli olduğu)
Research question’dan hemen sonra, bu soruyu neden sorduğunu ve neden önemli bulduğunu birkaç paragrafla anlatmalısın. Burada:
kısa ama net bir şekilde açıklayabilirsin. Bu kısımda “Ben bu soruyu seçerken sadece akademik olarak değil, pratik anlamda da bir boşluğu doldurmak istiyorum” mesajını vermek Criterion A ve ileride Criterion E açısından güçlü bir sinyal olur.
4. Yöntem ve yapı hakkında kısa bir ön bakış
Introduction’ın son paragrafı, okuyucuya küçük bir “road map” sunar. Burada:
birkaç cümle ile özetleyebilirsin. Örneğin “Bu Extended Essay, öncelikle study area’nın description’ını sunacak, ardından NO₂ measurements ve student survey sonuçlarını ayrı ayrı analiz edecek, son olarak bulguları ESS kavramlarıyla ilişkilendirerek discussion ve evaluation’ı ortaya koyacaktır” gibi bir akış, Criterion A’da “iyi planlanmış framework” izlenimi yaratır.
ESS özelinde Introduction’da çevresel sistem ve society boyutunu ikisini birden işaret etmek çok önemli. Sadece su kalitesini anlatan bir giriş, ESS yerine daha çok saf Biology gibi durur. Sadece tüketici davranışını anlatan bir giriş ise daha çok Economics veya Geography hissi verir. İdeal introduction, örneğin:
aynı çerçeve içinde sunar. Böylece daha ilk sayfada “Bu Extended Essay gerçekten Environmental Systems and Societies sınırları içinde” mesajını net biçimde vermiş olursun.
Methodology bölümü, Examiner’a “Bu sonuçlara nasıl ulaştım?” sorusunun açık ve mantıklı cevabını verir. ESS Extended Essay’de bu bölüm sade yazılmalı ama veri, yer, zaman ve araçlar açısından yeterince detay içermelidir.
İyi kurgulanmış bir Methodology bölümünde genelde şu sorular net cevap bulur:
ESS bağlamında kullanabileceğin bazı araç ve veri kaynakları:
Bu araçları anlatırken, her biri için kısa teknik detay vermek faydalı olur. Örneğin “Nitrate concentration’ı, X marka su testi kitiyle, üç tekrar ölçüm alarak ve her ölçümün ortalamasını kullanarak belirledim” gibi bir açıklama, Criterion B (Knowledge & Understanding) tarafında da seni daha güçlü gösterir.
ESS Methodology’de etik konular göz ardı edilmemeli. Özellikle insanlarla yapılan survey veya interview çalışmalarında:
açıkça belirtmek gerekir. Çevreyle ilgili saha çalışmalarında ise:
dikkat ettiğini söylemek önemlidir. Kısacası Methodology, sadece “ne yaptım” değil, aynı zamanda “bunu nasıl sorumlu şekilde yaptım” metni gibi de okunmalıdır.
Criterion A, Methodology kısmında research question ile method’un uyumuna bakar. Örneğin “tourism impact on coastal ecosystem” çalışıyorsan ama sadece iki kişiye kuzey sahilde informal interview yaptıysan, soru ile method arasında bariz bir uyumsuzluk oluşur. Criterion B ise, kullandığın ölçüm tekniklerini ve kavramları ne kadar doğru anladığını görmek ister.
Methodology yazarken, IB Extended Essay guide’larında anlatılan genel yapıya da göz atmak kafanı toparlamana yardım eder. Örneğin pek çok üniversite kütüphanesi, research process ve method seçimi hakkında basit rehberler sunar; UCLA Library’nin citation ve research süreçlerini özetleyen sayfası olan Citing Sources rehberi gibi kaynaklar, akademik çalışma mantığını daha geniş bir çerçeve içinde görmeni sağlayabilir.
Extended Essay’in kalbi, veriyi analiz ettiğin ve sonuçları tartıştığın bölümlerdir. ESS’de pek çok öğrenci Analysis kısmında sadece tablo ve grafik koyup, yanına “Bu grafikte… görülmektedir” gibi betimleyici cümleler yazdığı için puan kaybeder. Examiner, Criterion C’de yorum yapan, ilişki kuran, sebep-sonuç tartışan bir metin görmek ister.
Sağlam bir Analysis bölümünde:
Ancak Analysis, verilerin ne olduğunu değil, ne anlama geldiğini açıklamalı. Örneğin “Graph 1, D-100 karayoluna yakın iki okulda NO₂ değerlerinin, kontrol okuluna kıyasla sürekli daha yüksek olduğunu göstermektedir, bu da traffic-related air pollution’un proximity ile arttığını düşündürmektedir” gibi cümleler beklenir.
Discussion kısmında ise Criterion D devreye daha güçlü girer. Burada:
Basit bir Discussion akışını şöyle düşünebilirsin:
Bu beş adımlı mini yapı, her ana bulgu için yeniden kullanılabilir. Böylece Discussion kısmı hem sistematik hem de zengin bir tartışma kazanır. Criterion C, senin “analytical thinking” gücünü, Criterion D ise “critical evaluation” ve “meaningful discussion” seviyeni ölçer.
ESS bağlamında özellikle şuna dikkat etmek gerekir: Hem çevresel impact’i hem de societal implications tarafını tartışmak. Sadece “NO₂ yüksek, bu kötü” demek yeterli olmaz. Aynı zamanda:
yazman beklenir. Böyle yaptığında, examiner senin sadece veri okuyan değil, ESS bakış açısına sahip, sistem ve toplum ilişkisini görebilen biri olduğunu anlar.
Extended Essay yapısını daha iyi görmek için resmi IB Extended Essay guide’larının okul kütüphanendeki kopyalarına ya da okulunun paylaştığı PDF’lere bakmak da Analysis ve Discussion bölümlerini planlarken oldukça faydalı olur.
Güçlü bir Extended Essay, Discussion bittikten sonra “Zaten her şeyi söyledim” hissiyle bırakılmaz. Conclusion, Evaluation ve Future Research kısımları, çemberi kapatan ve Criterion D’de puanı tamamlayan son adımlardır.
Conclusion: Research question’a net cevap
Conclusion bölümünde yapman gereken en temel şey, research question’a doğrudan ve kısa bir cevap vermektir. Burada yeni veri, yeni grafik ya da yeni argüman getirmezsin. Sadece:
Conclusion kısmında belirsiz, yuvarlak ifadelerden kaçınmak gerekir. Examiner bu bölümde “Bu öğrenci soruya gerçekten cevap verebildi mi?” diye bakar.
Evaluation: Yöntemlerin güçlü ve zayıf yanları
Evaluation kısmı, hem Criterion D hem de Reflection açısından kritik bir alan açar. Burada:
sakin ve dürüst bir dille ortaya koyarsın. Değerlendirmeyi yaparken kendini yargılamak yerine, bir bilim insanı gibi “Bu çalışmada en büyük uncertainty kaynakları şunlardır” diye yazmak daha doğru bir tavır olur.
Örneğin:
Bu tarz cümleler, examiner’ın gözünde senin hem method’unu hem de verini gerçekten anladığını gösterir.
Gelecek çalışmalar: Kendi çalışmanı nereye yerleştirdiğini göstermek
Son olarak, Future Research veya Recommendations başlığı altında, başka bir öğrencinin ya da bir araştırmacının senin çalışmanı nasıl geliştirebileceğine dair somut öneriler verirsin. Burada amaç:
Örneğin:
Bu bölümde, kendi Extended Essay’ini çok büyük göstermeye çalışmak yerine, daha geniş ESS research alanı içindeki yerini sakin bir dille tarif etmek en sağlıklı yoldur. Criterion D, böyle bir “büyük resim” bilincini özellikle olumlu değerlendirir.
Extended Essay, IB için sadece içerik değil, aynı zamanda akademik dürüstlük testi gibi çalışır. Kaynak gösterme konusunda tutarlı olmayan ya da plagiarism riski taşıyan bir essay, ne kadar iyi veri toplarsa toplasın ciddi puan kaybeder, hatta diploma sürecinde disiplin problemine dönüşebilir.
ESS Extended Essay yazarken en sağlıklı yol, baştan bir referencing style seçip (MLA, APA, Chicago vb.) sonuna kadar o stile sadık kalmaktır. IB belirli bir stil dayatmaz, ama:
seçtiğin stile göre tutarlı olmalıdır. Örneğin MLA kullanıyorsan, Purdue University’nin MLA Formatting and Style Guide sayfası, hem temel kuralları hem de örnekleri net bir şekilde özetler. Hangi stili seçersen seç, bu tür üniversite kaynaklı rehberler işini çok kolaylaştırır.
Plagiarism kavramını basit düşünmek iyi olur. Başkasına ait bir fikri, cümleyi, veriyi ya da görseli:
kullanırsan, bu plagiarism sayılır. Extended Essay’de kullanılan her teori, kavram tanımı, istatistik veya literatür bilgisini, Introduction’dan Discussion’a kadar uygun in-text citation ile desteklemek gerekir. UCLA Library’nin Citing Sources rehberi, hem farklı stil örneklerini hem de plagiarism’den kaçınma yollarını sade bir dille anlatır, bu sayfaya da göz atmak faydalı olabilir.
Bibliography ile Appendices farkı da sık karıştırılan bir konu. Kısaca:
Önemli nokta şudur: Appendices’e bir şey koyduysan, metnin içinde ona mutlaka atıf yapmalısın. Examiner, “Appendix A’da görüldüğü gibi…” cümlesini görmeden o ekleri dikkate almak zorunda hissetmez. Buna karşılık, Bibliography’de yer alan her kaynak, mutlaka metin içinde en az bir kez cited olmalıdır.
Sonuçta, temiz citation alışkanlığı ve mantıklı bir Bibliography, Extended Essay’ini hem daha profesyonel hem de IB kriterleriyle uyumlu hale getirir. ESS gibi interdisciplinary bir derste, farklı disiplinlerden kaynak kullanacağın için, akademik dürüstlük ve açık kaynak gösterimi senin en güvenli zırhın olur.
Artık çerçeveyi, kriterleri ve iyi bir research question mantığını konuştuğumuza göre, somut örneklere geçmek çok daha kolay. Aşağıdaki 20 soru, tamamen ESS odaklı, yerel ölçekte uygulanabilir ve hem environmental hem de societal boyutu olan fikirler olarak tasarlandı. Her sorunun altında hangi veri kaynaklarını kullanabileceğini ve toplumsal boyutu hangi açıdan yorumlayabileceğini kısaca bulacaksın.
Research question yazımına dair daha fazla fikir görmek istersen, IB okullarının hazırladığı örnek sayfalar da yol gösterici olabilir; örneğin West Sound Academy’nin Extended Essay rehberinde yer alan Example Research Questions bölümü farklı dersler için iyi ve kötü soru örneklerini karşılaştırarak gösteriyor.
Bu ilk 5 soru, kentsel çevre, urban green space, hava kalitesi ve yerel yaşam tarzı ilişkisini incelemek için iyi başlangıç noktaları sunuyor.
Bu bölümdeki sorular, water quality, waste management ve plastic pollution ekseninde, hem test kiti hem de survey kullanabileceğin hibrit yapılar sunuyor. 6. How does the perceived quality of tap water among households in [city district] compare with basic water quality indicators measured in their homes?
Veri kaynağı: Hanelerden alınan musluk suyu örneklerinde pH, nitrate, hardness gibi parametreleri ölçen su testi kitleri, perceived water safety ve taste algısını ölçen anket; toplumsal boyut: Şişe suyu tüketimi, ekonomik yük ve trust in public services üzerinden yorumlanabilir. 7. To what extent does the availability of refill stations in the school canteen reduce single-use plastic bottle waste?
Veri kaynağı: Kantinde üretilen plastic waste miktarına ilişkin gözlem ve kantin kayıtları, refill station kullanım sayacı, öğrencilerle yapılan kısa survey; toplumsal boyut: Öğrencilerin convenience, hygiene concern ve environmental awareness düzeyiyle davranış arasındaki ilişkiyi inceleyebilirsin. 8. How effective is the current household recycling program in [municipality] in changing residents’ waste separation behaviour?
Veri kaynağı: Belediyenin official recycling rate istatistikleri, farklı mahallelerde yapılan gözlem ve kısa door-to-door survey, bilgilendirme kampanyalarına dair secondary data; toplumsal boyut: Programın adalet algısı, bilgi düzeyi, ekonomik teşvikler ve “effort” algısıyla ilişkili davranış kalıplarıyla tartışılabilir. 9. To what extent does land use around [local river or lake] influence nitrate and phosphate levels in the water?
Veri kaynağı: Nehir veya göl boyunca farklı noktalardan su örneği alarak nitrate ve phosphate testleri yapma, GIS veya official land use maps kullanarak çevredeki tarım, sanayi ve residential alan dağılımını analiz etme; toplumsal boyut: Suyun recreational use (yüzme, balıkçılık) ve nearby community için health risk algısı üzerinden ele alınabilir. 10. How aware are students and staff in [school name] of the environmental impacts of single-use plastics generated in the school canteen, and how does this awareness relate to their daily choices?
Veri kaynağı: Kantin atıklarının kısa süreli audit’i, öğrenci ve öğretmen anketi, gerekirse focus group interview; toplumsal boyut: Çevresel farkındalık, sosyal norm algısı ve “school culture” ile gerçek tüketim davranışı arasındaki farkı irdeleyebilirsin.
Bu 5 soru, hem quantitative data hem de social survey kullanabileceğin, practical ve ESS kriterleriyle uyumlu enerji ve carbon footprint temalarını içeriyor. 11. How have electricity consumption trends at [school name] changed over the last five years, and how do students and staff perceive their role in energy saving?
Veri kaynağı: Okulun beş yıllık electricity bill kayıtları, tüketimin ders saatleri ve sezonlara göre dağılımı, öğrenci ve personel survey’i; toplumsal boyut: Energy-saving behaviour, responsibility sharing ve policy acceptance algısı üzerinden değerlendirilebilir. 12. To what extent do public transport discounts for students in [city] influence the frequency of private car use for school commuting?
Veri kaynağı: Öğrenci anketi ile commute mode, cost perception ve policy awareness ölçümü, municipal transport authority’den alınan student card usage data; toplumsal boyut: Ekonomik eşitsizlik, ulaşılabilirlik ve perceived convenience ile modal choice arasındaki ilişkiyi inceleyebilirsin. 13. How do household energy-saving behaviours in apartments of [district] relate to awareness of climate change and household income level?
Veri kaynağı: Hane halkına uygulanan detailed survey (LED use, insulation, thermostat habits, standby devices), bazı katılımcılardan elektrik faturası örnekleri, optional short interview; toplumsal boyut: Income level, education, climate change belief ve gerçek behaviour arasındaki bağlantıları tartışabilirsin. 14. To what extent has the adoption of rooftop solar panels in [neighbourhood] reduced household electricity consumption from the grid and changed residents’ attitudes towards renewable energy?
Veri kaynağı: Solar panel sahibi hanelerle structured interview veya survey, elektrik faturası comparison (pre ve post installation), gerekirse installer firmalardan anonymized data; toplumsal boyut: Renewable energy acceptance, economic payback algısı ve komşuluk içinde diffusion of innovation dinamiklerini değerlendirebilirsin. 15. How do different school commute patterns among students of [school name] contribute to the overall carbon footprint of the school community?
Veri kaynağı: Öğrencilere günlük commute distance, mode of transport ve frequency soran anket, IPCC carbon emission factors kullanarak CO₂e hesaplaması; toplumsal boyut: Güvenlik, zaman, comfort ve peer influence gibi faktörlerin reachability ve emission üzerindeki etkisini yorumlayabilirsin.
Son 5 soru, fieldwork odaklı, biodiversity, noise pollution ve local ecosystem dinamiklerini bir araya getirebileceğin araştırma fikirleri sunuyor. 16. How does plant and invertebrate biodiversity in the school garden of [school name] compare to that in a nearby unmanaged green area?
Veri kaynağı: Quadrats ve pitfall traps kullanarak school garden ve yakın bir unmanaged patch’te species richness ve abundance ölçümleri, basit soil characteristics gözlemi; toplumsal boyut: Okul topluluğunun garden kullanımı, outdoor learning fırsatları ve öğrencilerin biodiversity awareness düzeyi ile ilişki kurulabilir. 17. To what extent has the presence of an invasive plant species in [local park] affected native plant diversity and park users’ perception of the area?
Veri kaynağı: Line transect veya quadrat method ile invasive ve native plant cover ölçümü, park kullanıcılarıyla kısa survey veya informal interview; toplumsal boyut: Estetik algı, recreation quality, allergy concerns ve management preference gibi faktörleri tartışabilirsin. 18. How does bird diversity in [urban park] vary with distance from major roads, and how aware are park users of the impacts of urban noise on wildlife?
Veri kaynağı: Point count yöntemiyle farklı mesafelerde bird species richness ve abundance kaydı, aynı noktalarda sound level measurement, park kullanıcılarına kısa anket; toplumsal boyut: Wildlife appreciation, noise pollution farkındalığı ve park management beklentileri üzerinden yorum yapılabilir. 19. To what extent does artificial light at night around [school or neighbourhood] influence nocturnal insect activity and students’ perception of light pollution?
Veri kaynağı: Light traps veya basit beyaz pano ve ışık kaynağı ile farklı aydınlatma düzeylerindeki insect count karşılaştırması, lux meter ile light intensity ölçümü, öğrencilerle light pollution awareness survey’i; toplumsal boyut: Güvenlik algısı, estetik tercih, sleep quality ve ekolojik kaygıların çatışmasını inceleyebilirsin. 20. How do different roadside vegetation management practices along [local road] affect plant species diversity and residents’ attitudes towards roadside aesthetics and safety?
Veri kaynağı: Farklı bakım rejimlerine sahip yol kenarlarında quadrat veya transect ile plant diversity ölçümü, belediyeden maintenance schedule bilgisi, nearby residents survey; toplumsal boyut: Estetik beklentiler, traffic safety algısı ve biodiversity’nin kamusal alandaki değeri hakkında algıları tartışabilirsin.
Bu 20 soruyu birebir kullanmak zorunda değilsin; asıl amaç, coğrafi alan + ölçülebilir indicator + insan boyutu üçlüsünü nasıl birleştirebileceğini net şekilde görmen. Kendi şehrine, okuluna, hatta apartman sitene uyarladığında, çok daha özgün ve sana ait bir ESS Extended Essay research question ortaya çıkacaktır.
Photo by Anete Lusina
ESS Extended Essay sürecinin son kısmı, aslında en çok puan kazanabileceğin yer. İyi bir zaman planı, mantıklı bir draft–feedback–revizyon döngüsü ve anlamlı bir RPPF, Grade Boundary çizgisinde seni yukarı çeker. Bu bölümde, “son düzlüğü” hem akademik hem de psikolojik olarak daha kontrollü götürebilmen için net ve uygulanabilir taktiklere odaklanalım.
Extended Essay için 6–8 aylık bir timeline, ESS gibi veri toplanan bir subject için gayet sağlıklı bir aralık. Western Academy of Beijing’in EE timeline sayfası da öğrenciler için süreci parçalara ayırmanın önemini vurgular, istersen genel yapıya göz atabilirsin: EE Timeline, WAB. Aşağıdaki planı kendi okul takvimine uyarlayarak rahatça kullanabilirsin.
Ay 1: Topic & Research Question
Bu ayın tek hedefi, sağlam bir ESS research question netleştirmek.
Ay 2: Preliminary Reading ve Research Design
Bu dönemde konuya hâkim olman ve method taslağını kurman gerekir.
Ay 3–4: Data Collection
Bu, özellikle ESS için kritik dönem; hava, mevsim, okul yoğunluğu gibi faktörleri hesaba kat.
Ay 4–5: First Draft (Tam Taslak)
Bu aşamada “mükemmel” değil, “tam” bir draft hedefle.
Ay 5: Supervisor Meeting & Feedback
Okuluna göre değişse de, çoğu yerde supervisor’ın yazılı draft feedback’i sınırlıdır, o yüzden toplantıyı verimli kullanmak önemli.
Ay 6: Second Draft ve Derin Revizyon
Artık işin ince ayar, analiz ve tartışma tarafına odaklanır.
Ay 7: Final Edits, Dil ve Format
Son ayda artık yeni içerik eklemek yerine, var olanı parlatman gerekir.
Ay 7–8: RPPF ve Son Kontroller
RPPF, toplam puanda küçük görünüp final Grade Boundary üzerinde ciddi fark yaratabilir, o yüzden sona bırakma.
Neden “son haftaya bırakmak” gerçek bir risk?
Extended Essay’i son haftaya sıkıştırmak, sadece uykusuz kalmak anlamına gelmez. Çok daha somut riskler var:
Kısacası, Extended Essay’i ay ay küçük parçalara bölmek, hem stresini azaltır hem de her kriterde daha dolu bir performans sergilemeni sağlar.
İlk draft’ı yazarken “Bu asla A band olmaz” hissi çok normal, ama önemli olan o metnin supervisor geri bildirimi için kullanılabilir olması. Extended Essay sürecinde first draft, Criterion A–D için neleri güçlendirmen gerektiğini görmek adına bir röntgen filmi gibi çalışır.
İlk taslak neden mükemmel olmak zorunda değil?
First draft’ın amacı:
Bu yüzden dil hataları, biraz dağınık cümleler ya da eksik citation’lar, ilk draft aşamasında dünyanın sonu değil. Asıl sorun, Analysis veya Discussion kısmının hiç olmaması, Methodology’nin muğlak kalması ya da ESS kavramları ile bağlantının kurulmamış olması.
Western Academy of Beijing’in supervisor rehberinde, supervisor’ın öğrencinin fikirlerini şekillendirmeden, onların kendi akademik kararlarını desteklemesi gerektiği anlatılır; kısa bir göz atmak, feedback beklentini gerçekçi ayarlamana yardım edebilir: EE: For Supervisors.
Supervisor feedback’ini maksimum verimle kullanmak için basit taktikler
Supervisor’tan gelen geri bildirimi “eleştiri” gibi değil, “puan rehberi” gibi okursan çok daha rahat edersin. İşine yarayacak birkaç küçük strateji:
Dil düzeltmesi ve içerik arasındaki denge
Language ve formal presentation, elbette final notta rol oynar. Karman çorman cümleler, grammar hataları ve kopuk paragraf yapısı examiner’ı yorar, bu da Criterion A ve D’deki genel algını zayıflatır. Yine de unutmamak önemli:
Final aşamada şu sırayla ilerlemek işini kolaylaştırır:
Bu sırayı koruduğunda, enerjini gerçekten puan getiren yerlere yatırmış olursun.
RPPF (Reflections on Planning and Progress Form), toplam 34 puanın sadece 4’ünü getiriyor gibi görünür, ama Grade Boundary’nin kenarında olduğunda bu 4 puan çok şey değiştirir. IB bu kısmı Criterion E: Reflection altında değerlendirir ve “öğrencinin araştırma süreciyle ne kadar bilinçli bir ilişki kurduğuna” bakar. West Sound Academy’nin reflection rehberi, reflection mantığını adım adım anlatır; genel yapıyı görmek için bakabilirsin: Extended Essay: Reflection.
RPPF, üç ana girişten oluşur:
Her birinde farklı türden “düşünme” beklenir.
Initial reflection: Başlangıç fikrinden bilinçli bir seçim sürecine
Bu ilk bölümde, daha çok keşif ve karar aşamasını anlatırsın. Yüzeysel cümlelerden kaçınıp, süreçte gerçekten neler yaşandığını net örneklerle yazman önemli.
Değinmek için iyi noktalar:
Örnek bir yaklaşım:
Bu tür spesifik anlatımlar, examiner’a “Bu öğrenci random bir konu seçmedi, süreci düşünerek daralttı” mesajı verir.
Interim reflection: Orta yolun krizleri, uyarlamalar ve method kararları
İkinci reflection, genellikle data collection tamamlandıktan ve first draft yazımına başlarken doldurulur. Burada artık “yapmayı planladığın” değil, “yaparken yaşadığın” şeyleri anlatman beklenir.
Odaklanabileceğin başlıklar:
Spesifik cümle türleri işini kolaylaştırır:
Önemli olan, hatayı itiraf etmek değil, hataya verdiğin akademik tepkiyi göstermek. Examiner tam olarak bu “uyarlama becerisi”ni ödüllendirir.
Final reflection: Akademik ve kişisel öğrenmeyi birlikte göstermek
Final reflection, Extended Essay’i teslim etmeye çok yaklaştığın noktada yazılır ve hem süreç hem de ortaya çıkan ürün hakkında geriye dönük bir değerlendirme içerir.
Burada ele alabileceğin konular:
Spesifik örnekler kullanmak Criterion E’yi yukarı çeker:
Klişe cümlelerden uzak durmak neden puan kazandırır?
RPPF’de sık görülen bazı kalıplar, examiner’lar için neredeyse “alarm” niteliğindedir:
Bu cümleler tek başına hiçbir şey anlatmaz. Aynı fikirleri daha özgün ve spesifik şekilde yazdığında, Criterion E’deki “engagement” ve “personal voice” kriterlerini doldurmuş olursun. Örneğin:
Böyle bir reflection, hem hatayı hem de ondan çıkan öğrenmeyi barındırır. Examiner tam olarak bunu görmek ister.
Sonuçta, RPPF’yi sadece form doldurma işi gibi görmek yerine, Extended Essay sürecinde attığın adımların kısa ama net bir hikâyesi gibi düşünmek, seni Criterion E’de A band’ine en çok yaklaştıran adım olur.
Bu rehberin özünde, iyi tanımlanmış, yerel ve veri toplanabilir bir research question, ESS kavramlarını hem çevresel hem toplumsal boyutta kullanma becerisi, net bir yazım planı ve dürüst reflection alışkanlığı olduğunu aklında tutman yeterli olur.
Metne geri dönüp her H2 başlığı kendine küçük bir checklist gibi uygularsan, önce research question’ını netleştirir, sonra Methodology, Analysis, Discussion ve Conclusion akışını Extended Essay formatına uygun biçimde toparlar, en sonda da RPPF ve revizyon adımlarını Grade Boundary hedefinle uyumlu hale getirirsin.
Bu yaklaşım, Internal Assessment tecrübenden gelen veri toplama ve yorumlama refleksini ESS Extended Essay içine taşımanı sağlar, aynı zamanda 27–34 bandındaki A veya 21–26 bandındaki B Grade Boundary aralığına ulaşmayı tamamen gerçekçi kılar.
Şimdi kendi research question’ını ve veri planını gözden geçirip, yazının ilgili başlıklarına geri dönerek bir yol haritası çıkarman iyi olur, çünkü doğru planlanmış bir Extended Essay, içerik kalitesinden önce sürece gösterdiğin ciddiyet ve tutarlılıkla öne çıkar.
Bir ormanın kesilmesine “evet” ya da “hayır” demek kolay görünebilir, ama IB Environmental Systems and Societies (ESS) içinde önemli olan kararın kendisi değil, neden o
Bir nehri kirleten fabrikanın bacası sadece duman mı çıkarır, yoksa görünmeyen bir fatura da mı üretir? IB ESS’de environmental economics, tam olarak bu görünmeyen faturayı
Bir nehre atılan atık, bir gecede balıkları öldürebilir, ama o atığın durması çoğu zaman aylar, hatta yıllar alır. Çünkü çevre sorunları sadece “bilim” sorusu değil,
Şehirde yürürken burnuna egzoz kokusu geliyor, ufuk çizgisi gri bir perdeyle kapanıyor, bazen de gözlerin yanıyor; bunların hepsi urban air pollution dediğimiz konunun günlük hayattaki
Şehir dediğimiz yer, sadece binalar ve yollardan ibaret değil, büyük bir canlı organizma gibi sürekli besleniyor, büyüyor, ısınıyor, kirleniyor, bazen de kendini onarmaya çalışıyor. IB
IB ESS Topic 8.1 Human populations, insan nüfusunun nasıl değiştiğini, bu değişimin nedenlerini ve çevre üzerindeki etkilerini net bir sistem mantığıyla açıklar. Nüfusu bir “depo”
Bir gün marketten eve dönüyorsun, mutfak tezgahına koyduğun paketli ürünlerin çoğu, aslında üründen çok ambalaj gibi görünüyor. Üstüne bir de dolabın arkasında unutulan yoğurt, birkaç
Evde ışığı açtığında, kışın kombiyi çalıştırdığında ya da otobüse bindiğinde aslında aynı soruyla karşılaşıyorsun, bu enerjiyi hangi kaynaktan üretiyoruz ve bunun bedelini kim ödüyor? IB
Bir musluğu açtığında akan su, markette aldığın ekmek, kışın ısınmak için yaktığın yakıt, hatta telefonunun içindeki metal parçalar; hepsi natural resources (doğal kaynaklar) denen büyük
Gökyüzüne baktığında tek bir “hava” var gibi görünür, ama aslında atmosfer kat kat bir yapı gibidir ve her katın görevi farklıdır. IB Environmental Systems and